XI
NHẠO BÁNG, TRỊ VÌ
Có cái gì hạn chế được Paris không? Không. Không có một thành phố
nào thống trị người ta mà đôi khi lại phỉ báng người ta. Ngày xưa Alexandre
nói với dân thành phố Athénien: “Hỡi người Athénien! Làm vừa lòng được
các người!” Paris không những làm ra luật, Paris còn là ra “mốt”, Paris
không những làm ra mốt, Paris còn làm ra “lề thói”. Khi nó muốn, Paris có
thể ngớ ngẩn được: Đôi khi nó cũng làm cái trò ấy và lúc bấy giờ thì cả vũ
trụ cũng ngớ ngẩn theo nó, nhưng rồi Paris thức tỉnh, dụi mắt và nói: “Ơ!
Sao mình ngu xuẩn thế!” và cười rộ vào mặt cả loài người: Một thành phố
như vậy, quả là một kỳ quan. Thật là một điều kỳ dị, khi cái vĩ đại ấy và cái
lố bịch ấy chung đụng với nhau. Khi tất cả cái đường bệ ấy không hề bị trò
đùa nhại kia làm mất vẻ oai nghiêm và cũng một cái miệng ấy có thể hôm
nay thổi vào kèn của ngày phán xét cuối cùng và ngày mai thổi vào cái ống
sáo củ tỏi. Cái vui nhộn của Paris ngự trị! Cái vui của Paris tựa như lôi thần;
cái nhộn của Paris mang ấn kiếm. Một cái chau mày của Paris đôi khi làm
nổi dậy giông tố. Những cuộc bùng nổ, những ngày lịch sử, những kiệt tác,
những việc phi thường, những hùng ca Paris đi đến tận cùng vũ trụ và cả
những câu chuyện cóc nhảy của nó đang đi xa như vậy. Cái cười của Paris là
một miệng núi lửa phun khắp trái đất. Những lời cười cợt của nó là những
đốm lửa. Nó truyền cho cả nhân loại những tranh biếm họa của nó cũng như
lý tưởng của nó, những lâu đài đồ sộ nhất của nền văn minh nhân loại cũng
để cho nó giễu cợt và sẵn sàng làm cho những trò nghịch ngợm của nó thành
bất diệt. Paris thật tuyệt vời, nó có một 14 tháng 7 phi thường, giải phóng cả
trái đất; nó khiến cho tất cả các quốc gia dân tộc phải thề cái lời thề “Jeu De
Paume”;
đêm 4 tháng 8 của nó thủ tiêu trong ba tiếng đồng hồ một nghìn
năm phong kiến. Nó làm cho logique của nó trở thành bắp thịt của ý chí tất
cả mọi người, nó tự nhân lên trăm, ngàn lần, với tất cả những hình thức của
cao cả. Nó chiếu rọi ánh sáng của nó vào Washington, Kosciusko, Bolivar,
Botzaris, Riego, Bem, Manin, Lopez, John Brown, Garibaldi. Chỗ nào tương
lai sáng lên là có nó: Nó ở Boston năm 1779, ở đảo Léon năm 1820, ở Pesth
