nếu điều này tiếp tục lâu dài Khoa học sẽ biến mất đến độ chỉ để lại một
ngôn ngữ như cái vỏ rỗng- và mất mát cho Nhà nước. Vì chỉ có Khoa học
- xuất phát từ nội tâm và có thể gieo trồng vào nội tâm, mới chuyển hóa
được Tính cách, và - đối với Nhà nước cũng như Nhân loại- Tính cách và
Hành động quan trọng hơn là Kiến thức và Lời nói.”
Humboldt nói về Đại học Berlin khi thành lập).
Ở Pháp Napoleon (1808) tổ chức các trường đại học theo mô hình
ngược lại: các phân khoa được thiết lập thành các trường chuyên nghiệp
biệt lập với những chương trình đào tạo và chế độ thi cử được đặt ra bởi
nhà nước, các giáo sư là người thầy và kiểm tra thi cử, không phải là học
giả, bác học (Gelehrter) và không còn nhiều tự do cho nghiên cứu khoa
học. Đức là nước có can đảm đã chọn trong thời điểm khó khăn nhất lịch
sử của mình con đường ngược lại, cho công chức của mình có tự do hoàn
toàn để đi đến khoa học. Đó là ấn tượng không bao giờ phai của niềm tin
dũng cảm: tin vào chính mình, vào Tự do và Chân lý! Chỉ hai thế hệ sau,
sau khi Pháp thua trận Đức, nước Pháp đã phải tổ chức lại các đại học của
mình theo mô hình đại học của Đức. Điều này lại càng chứng minh tính
ưu việt của tinh thần tự do trước tinh thần quản lý chặt (Reglement) trong
khoa học.
