TỪ LÝ THUYẾT TỚI THỰC HÀNH
KHÔNG CÓ những tài liệu thật rõ để biết những ngày tháng, năm,
đích xác từng công việc của phái Duy Tân. Nhưng chắc chắn là từ năm 1905
đến năm 1906, những công cuộc lớn nhất đã hoàn thành.
Có thể nói năm 1905 là năm phát động một cách ồ ạt không chỉ riêng
trong tỉnh Quảng Nam mà cả trong tỉnh Nam Trung Việt. Hẳn nhiên từ năm
1904, ta đã thấy có những cuộc cổ động của bộ ba lên đến những vùng rừng
sâu, nước độc, những nơi xa xôi, hiểm trở như Đèo Le, Tý, Sé. Nhưng thời
ấy chỉ là thời tuyên truyền và đôi khi còn lẫn lộn với phái Đông Du – nhưng
lãnh tụ Phan châu Trinh, Huỳnh thúc Kháng thì nhất thiết không có sự lẫn
lộn ấy – vậy tôi tạm lấy năm 1905 là năm Phong Trào đã được quảng bá hết
sức sâu rộng làm năm khởi sự.
Công cuộc bắt đầu như thế nào sau khi các ông ở Nam về ? Các ông
Trần quí Cáp và Huỳnh thúc Kháng có thực sự đứng ra để hoạt động hay
chính các sĩ phu được giác ngộ, tư nhiệm công tác, tự lo liệu hoạt động và
các ông chỉ là cố vấn ? Tôi đoán là do các sĩ phu tự nhiệm, tự hoạt động
trước ít nhất cũng về phần đất nay thuộc Quảng Tín. Vì Huỳnh thúc Kháng
ghi rất rõ, khi trình bày tiểu sử Lê Cơ : Công cuộc sắp đặt trong làng gặp
lúc Phong trào tân học (1905-1906) (Lê Cơ là một lãnh tụ ở một xã, can
đảm phi thường, tôi sẽ dành riêng một mục để nói tới ông). Cũng trong tự
truyện thì Huỳnh thúc Kháng lại công nhận nửa đầu năm 1906 ông dạy học,
kế đó mới lập thương cuộc tại Hội An, hội nông, trồng quế, lập trường
học… (Tự truyện trang 28) và cũng vào năm này 1906, các cơ sở lớn nhất
của vùng đất nay thuộc Quảng Nam cũng đã được khai phá, mở mang ồ ạt
và nhiều nơi có qui mô rất lớn. Nhưng chắc công việc cũng đã khởi đầu từ
1905 vì ông Trần huỳnh Sách viết : (Nam Du) về tỉnh nhà, tiên sinh (TQC)
cùng các bậc thân hào trong tỉnh xướng lập hội thương, trường học. Tiên
sinh có làm bài « Chiêu hồn nước » và bài ca « khuyến thương » Bài ca
Chiêu Hồn nước cũng gọi khuyến học, sẽ đọc ở trường Diên Phong, mở dạy
Tân Thơ năm 1906. Vì nó tóm tắt phần lớn tư tưởng Duy Tân nên tôi trình
