Phan châu Trinh ghi chú thêm về diễn thuyết và trường học : Hội diễn thuyết thì chính tôi
xướng ra. Nguyên buổi ấy quan Toàn quyền Beau có sức bảo các quan tỉnh chuyên sức xã dân
lập trường tiểu học. Ở Bắc Kỳ đã lập nhiều, còn ở Trung Kỳ thì không thấy sức bắt. Tôi đến
Toà sứ xin thiệt sức cho xã dân lập trường học. Công sứ trả lời : « nếu dân muốn học thì lập,
không thì thôi, vả lại cũng không có thầy ». Bởi vậy nên tôi đi khắp trong xã dân diễn thuyết
nói việc lập trường học có ích, trong 5,6 tháng lập ra trường dạy quốc ngữ và trường dạy chữ
Pháp ước lượng hơn 40 trường. Và diễn thuyết thì diễn tại tỉnh thành hoặc tại đình các làng.
Trong huyện tôi là huyện Hà Đông thì diễn tại Khổng Miếu, cách nhà Đại Lý độ 2km quan
Pháp cũng có lúc tới nghe. (TKDB trang 10).
Cũng nên chú ý là tuy các nhà Duy Tân đã lợi dụng việc chính quyền mở xã học nên chính thức
đứng lên xin mở theo. Nhưng hai loại trường học của chính quyền lập và của Phong trào lập
hoàn toàn khác biệt nhau (như tờ báo Chính Phủ và tờ báo tư nhân). Ngoài ra, cũng nhân lợi
dụng cơ hội hợp pháp ấy mà có các trường lớn như Diên Phong, Phúc Bình, Phú Lâm v.v…
Chính vì thế mà khi Phong Trào tan vỡ, các trường này bị đập phá gần hết.
Ngoài ra, tôi nhắc lại : nhiều tài liệu của Phan châu Trinh trong Trung Kỳ dân biến, tôi đặt dưới
chú thích là vì nó nặng kêu oan nên đôi khi thiên lệch.
