Cùng với nhịp quân hành chiến thắng vọng vang, mùa Xuân tù ngục vô vị
đó đã trở thành mùa Xuân vay trả của nguyên một thế hệ chúng tôi. Thế hệ
nằm trong nôi đã nghe khẩu hiệu phục vụ rồi Nhi đồng Cứu quốc, Thiếu
niên Tiền phong luôn luôn “sẵn sàng” (kể cả việc đem lậu võ khí vào trại
giam Buchenwald) rồi tuyên thệ vô Đảng. Cuối cùng là bị lùa cả đám vô
ngục chỉ vì chúng tôi còn sống sót.
Ngay hồi theo chân Hồng quân tiến vào miền Đông nước Đức tôi đã bắt
gặp dọc đường từng đoàn tù binh hồi hương. Tôi không hiểu tại sao tất cả
bọn họ không vui mừng được ra tù, được về nước mà lại thiểu não, đau khổ
bảo nhau tập họp từng đoàn từng toán kéo về ngoan ngoãn, cam chịu… Sao
họ không đi lẻ tẻ, đi từng người như tù binh các nước khác? Tôi xuống xe
muốn hỏi chuyện họ lắm nhưng mang lon đại úy, đi ngược đường trở ra
mặt trận thì đời nào biết được sự thực. Chừng sự đời xoay chuyển, tôi cũng
ra thân phận tù tội như họ mới được biết phần nào sự thực qua những mẩu
chuyện trao đổi ở các xà lim. Cho đến lúc gặp Yuri Y.
Nằm giữa khám đường Byturki với những chóp gạch xây đỏ ửng tôi càng
thấm thía tình cảnh não nề của cả mấy triệu con người và có cảm giác một
cây đinh cắm ngập vào hồn. Những ý nghĩ bị hạ nhục biến mất. Đời tôi chỉ
may mắn chút xíu, bằng không cũng đến như họ chớ gì. Tôi phải chìa vai
gánh vác, chia sẻ với những người cùng lứa tuổi một gánh nặng cho đến khi
trĩu xuống chịu không nổ mới đành thôi.
Tôi cũng có thể bị bắt làm tù binh in như họ trong trận vượt eo Solovyev,
trận bao vây Kharkov, trận hầm đá ở Kerch để quặt tay ra sau lưng mang
niềm kiêu hãnh Xô Viết vào các trại tù binh lớp lớp kẽm gai. Tôi cũng có
thể sắp hàng mấy giờ ngoài trời lạnh cóng đợi lãnh một muỗng “cà phê
bung” và chưa tới lò cà phê đã té gục xuống, kể như chết rồi hay cặm cụi
lấy mảnh đồ hộp rỉ đào cái huyệt nho nhỏ để chui xuống nằm cho đỡ lạnh
như ở Oflag 68 trại Suwalki lại thằng bạn tù điên cuồng tưởng là chết rồi
bèn bò tới cạp một miếng thịt còn nóng hổi ở bắp tay. Tôi cũng có thể
chống chọi không nổi cơn đói hành hạ mỗi ngày, nằm gục trong xà lim đầy
những thằng mắc bệnh chấy rận hay nằm chầu ngoài hàng rào kẽm gai trại
