Gần đây, có dịp xem lại bộ sưu tập đồ gỗ cẩn ốc xà cừ của một nhà sưu tầm
ở Sài Gòn, tôi như sống lại đam mê của mười năm trước đây, mải mê nhìn từng
họa tiết của đồ cẩn. Trên nền gỗ gõ mật đen bóng của một cái khay, một người
cưỡi ngựa từ một ngôi nhà dưới bóng cây, giương cung bắn một con chim trời
phía trời xa, có một chú bé đuổi theo đợi nhặt. Ở góc khác là đôi nam nữ áo
mão dài, mỗi người đều cưỡi một con ngựa đi lững thững theo chiều ngược lại,
có hai chú lính đội nón vác giáo hộ tống chạy bộ theo. Tất cả trong một khuôn
oval nhỏ, bao quanh là lá cỏ bướm hoa dầy đặc, tỉ mỉ được tạo tác bằng những
mảnh xà cừ được tạo hình, khảm cẩn tinh vi đến từng sợi dây tơ cũng uốn éo
không một đường gẫy khúc... Phong cảnh trong khay lóng lánh màu sắc, tỉ mỉ
và tinh tế làm say lòng người không khác khi ngắm một hình cảnh sinh hoạt
trên đồ sứ cổ, nhưng rõ ràng công phu cẩn ốc từng chút một trên một cái khay
như vậy quá lớn và chỉ có hàng quý tộc, địa chủ giàu có thời xưa mới đủ sức
thuê thợ, đặt hàng ở những làng nghề hay nghệ nhân giỏi nhất của xứ sở. Có
thể nói, tính quý giá của những đồ cẩn loại này không hề thua kém các loại đồ
sứ cổ từ Trung Hoa lâu nay vốn được ưa chuộng.
Người chủ kể về cái tủ thờ trước bộ bàn ghế uống trà. Cái tủ được bà ngoại
anh mua năm 1931 tại Hội chợ đấu xảo ở Hà Nội. Khi đó, danh tiếng về đồ cẩn
ốc Việt được triều đình Huế gửi sang Pháp dự Hội chợ đấu xảo năm 1877 đã
khiến bà ngoại anh chú ý về loại đồ mỹ nghệ này. Đến năm 1945, lính Pháp
tràn vào nhà và dùng báng súng đập vào tủ khiến mặt tủ chạm lộng bị vỡ một
góc. Giặc rút, cả nhà đau xót nhìn cái tủ bị bầm dập. Sau đó mấy năm, bà ngoại
anh tìm được thợ phục chế ở Sài Gòn, cái tủ lại liền lạc vì rất may thợ đã phục
chế rất tốt.
Mùa mưa năm nay (2014), tôi đi ngang ngã tư Phan Đăng Lưu và Phan Xích
Long ở Phú Nhuận. Ngôi biệt thự xưa được nhắc ở trên đang được đập bỏ sau
khi được bán cho chủ mới. Gia đình anh bạn dọn đi, có lẽ mang theo cái tủ thờ
gia bảo. Dù đã được ngắm nhìn rất nhiều món đồ cẩn ốc tuyệt đẹp của anh
Nguyễn Trọng Cơ được giới thiệu trong những trang sách này, tôi vẫn nhớ về
cái tủ cẩn ốc ở ngôi nhà này. Một cái tủ cũng có thăng trầm như đời người.
