đào mương máng và làm ruộng. Với một dân số tổng cộng khoảng 7 triệu,
người ta ước tính hơn 1 triệu người Campuchia chết vì đói, làm việc quá
sức, bệnh tật và bị hành quyết thường xuyên bằng thuổng và búa.
Cho dù năm 1970 không dự kiến được những hậu quả ấy, việc vứt một
dân tộc mới vào lò thiêu có vẻ thật ghê tởm. Nước Lào cũng đã hy sinh
trong cuộc phiêu lưu Việt Nam này. Những khu vực đường mòn Hồ Chí
Minh đi qua không riêng chịu bom Mỹ. Các thành phố và xóm làng ở phía
bắc do cộng sản lãnh đạo cũng bị tàn phá. CIA lôi kéo người Mèo, bộ tộc
miền núi Lào, đánh nhau với cộng sản Pathet Lào. Một phần tư các bộ tộc
bị giết hại, người ta phải đưa những đứa trẻ 12 tuổi ra trận. Ba thành viên
trong nhóm Kissinger, William Watts, Roger Morris và Anthony Lake, đã
làm việc ở Việt Nam là trợ lý của Lodge hoặc lãnh sự ở Huế, từ chức để
phản đối cuộc chiến tranh ở Campuchia. Kissinger hẳn bị cách chức nếu
cũng tích cực chống đối nhưng ông tán thành việc làm của Nixon. Lake cố
lần cuối cùng dựa vào lý do nhân đạo. Kissinger nói với ông “Không ai có
độc quyền trắc ẩn, Tony”.
Trước đây, John Vann không tán thành những cuộc hành quân ra ngoài
biên giới, cho là nó lạc hướng sơ với vấn đề thực sự. Tháng Chạp năm
1967, anh đã nói với nhà xã luận báo Washington Post “Nếu chúng ta tấn
công phía kia, bao giờ cũng có một chỗ trú ẩn khác chỗ chúng ta phá hủy”.
Nhưng trong quan điểm mới, anh tán thành nhiệt liệt sự tấn công của Nixon
vào Campuchia vì thấy việc ấy có lợi cho cuộc chiến tranh ở Việt Nam .
Nếu anh biết rõ hậu quả của cuộc phiêu lưu ấy đối với Ramsey, phản ứng
của anh chắc giảm đi nhiều. Anh nghĩ Ramsey đã chết bệnh hoặc chết vì
bom máy bay. Từ bức thư tháng Hai 1967, anh không còn nhận được thông
tin nào khác và chú ý không để bố mẹ Ramsey đoán được điều anh nghi
ngờ, hằng năm anh vẫn viết thư một, hai lần động viên tinh thần họ.
Ramsey đã ở Campuchia, buộc dây vào một cây to chỗ khuất nẻo trong
rừng, nơi những người canh gác dẫn họ sang cùng với bảy tù binh khác để
thoát khỏi người Mỹ ; anh rất yếu vì khẩu phần ăn giảm xuống còn hai
phần ba, bị kiết lỵ và lại sưng phù, thậm chí không thể đưa tay điều chỉnh
tấm nhựa che làm chỗ ẩn. Anh sống sót qua cái anh gọi là “Lỗ địa ngục” ở
