thể tất yếu và tuyệt đối. Coi vậy, nhưng Kant bảo luận cứ này “chứa đựng
quá nhiều ngụy biện”
. Ông còn gọi nó là “một ổ những yêu sách biện
chứng”
Ông đưa hai nhận định then chốt sau đây: 1) Luận cứ đã bắt đầu với
những nhận định hợp lý vì dựa trên kinh nghiệm khả giác: ai của thấy vạn
vật lần lượt qua đi như một chuỗi sự vật bất tất, cái đi trước là điều kiện cho
cái sau, và trong toàn thể vạn vật ta không thấy sự vật nào tự mình mà có.
Điều này đúng. Nhưng khi luận cứ vũ trụ học muốn đi xa hơn và quyết rằng
phải có một hữu thể tất yếu làm nền cho vạn vật, thì rõ ràng nó vượt ra
ngoài lãnh vực của cái khả nghiệm rồi. Nên biết những định luật của thiên
nhiên, và điển hình là nguyên lý nhân quả, chỉ áp dụng cho những sự kiện
trong thiên nhiên thôi: những định luật này đã được rút ra từ những quan sát
về các hiện tượng trong thiên nhiên, thì chúng chỉ được dùng một cách chặt
nghĩa trong lãnh vực thiên nhiên. Vậy hữu thể tất yếu mà luận cứ vũ trụ học
nói đến kia, chẳng qua chỉ là một quan niệm do suy luận thôi, không phải là
một tri thức. — 2) Luận cứ vũ trụ học đã ngầm dẫn ta tới luận cứ hữu thể
học, nghĩa là từ một quan niệm nó đã dẫn ta tới sự hiện hữu của cái mà ta
quan niệm. “Từ chỗ quan niệm rằng nhất thiết phải có một hữu thể tất yếu
mới thỏa mãn sự đòi hỏi của lý trí, người ta đã đi tới chỗ quyết rằng có hữu
thể đó: như thế là đi vào nẻo của luận cứ hữu thể học rồi còn gì! Người ta
đã đem luận cứ hữu thể học vào trong lòng luận cứ vũ trụ học để làm nền
tảng cho nó, trong khi thực sự người ta quả quyết rằng có ý tránh luận cứ
hữu thể học. Thực vậy, hữu thể tuyệt đối và tất yếu đây chỉ là một hiện hữu
rút ra từ những quan niệm”
.
Cuối cùng Kant đưa ra hai nhận định:
1) Nguyên tắc cho rằng bất cứ sự vật bất tất nào cũng phải có nguyên
nhân, là một nguyên tắc chỉ có giá trị cho các hiện tượng trong vũ trụ thôi.
Và chỉ có giá trị như một nguyên tắc, bởi vậy khi coi nó như một tri thức,
nghĩa là khi lầm tưởng rằng con người có thể tri thức những cái uyên
nguyên, những biên giới của kinh nghiệm, là ta đi quá đà rồi. Phương chi
