thì luận cứ này phải nhảy sang luận cứ hữu thể học qua chiếc cầu của luận
cứ vũ trụ học. “Luận cứ nhiên thần học bị kẹt lại giữa đường trong sự dự
tính của nó. Muốn thoát khỏi chỗ bế tắc này, nó phải nhảy qua lý chứng vũ
trụ học; vì lý chứng vũ trụ học cũng chỉ là một trá hình của lý chứng hữu
thể học, cho nên kết cục lý chứng nhiên thần học chỉ đạt được mục đích của
nó bằng những luận lý thuần túy mà thôi, mặc dầu ban đầu nó có ý tránh và
đã khởi công bằng những nhận xét trên thiên nhiên
3) Bởi thế Kant kết luận rằng: lý chứng này cũng mắc vào những lầm lẫn
như hai lý chứng trước, nghĩa là đi từ những cái khả nghiệm rồi vượt lên tới
lãnh vực bất khả nghiệm. “Những người chủ trương thần học vật lý
(théologie physique) này giống như những người, sau khi đi một quãng
đường trên đất của thế giới kinh nghiệm, bỗng bỏ rơi trái đất này để bước
sang những miền của các hữu thể thuần túy, với hy vọng rằng bay bổng như
thế trên đôi cánh của các ý tưởng, họ tiến lại gần những gì đã vượt khỏi
công cuộc nghiên cứu thực nghiệm của họ”
Đến đây, nhìn lại toàn thể Tiết III, chúng ta tự hỏi Kant có quyền phê
bình các luận cứ như thế không, và thực sự những luận cứ kia có giá trị nào
không ? Để trả lời câu hỏi thứ nhất, chúng ta chỉ có thể thưa: đây Kant mới
chỉ làm công việc Phê bình, và mục đích của ông là vạch trần những chỗ
phán quyết quá đà của lý trí thuần túy, hòng dẫn tới chỗ nhận định rằng: tri
thức khoa học không có quyền và không có khả năng quyết đoán gì về
những vấn đề siêu hình vì đó là lãnh vực sinh hoạt nhân vị của con người.
Tri thức khoa học phải giới hạn trong lãnh vực thực nghiệm là lãnh vực của
những định luật tất định trong thiên nhiên, cho nên tri thức này không được
quyền xâm phạm đến lãnh vực siêu hình là lãnh vực sinh hoạt nhân linh của
ta. Khi đã hiểu như thế rồi, người ta không thể không đồng ý với Kant và
cảm ơn ông đã giúp ta tỉnh giấc mơ lý trí thuần túy. Mục tiêu của ông không
phải là đả phá tôn giáo, trái lại thâm ý của ông trong suốt đời ông là phục
vụ cho sinh hoạt trung thực của con người, và sinh hoạt này chỉ trung thực
khi người ta đừng lộn sinh hoạt tự do của con người với những biến dịch tất
định của thiên nhiên. Chúng ta sẽ trở lại vấn đề này trong Phần thứ hai sau
