. Kant hết sức kính trọng sinh hoạt tôn giáo của mỗi người: tôn giáo là
một sự dấn thân trọn vẹn nhất, hơn cả sự dấn thân trong đời sống luân lý.
Một điểm nữa tưởng cũng nên nhớ để dễ hiểu triết học Kant và cũng là
điều đã hiện ra thực rõ ràng qua mấy trang trên đây: Kant không phải là
người phá đổ khoa siêu hình học như người ta đã hiểu lầm trước đầy. Trái
lại ông là người đã hy sinh cả cuộc đời để xây dựng lại khoa siêu hình.
Người ta đã hiểu lầm và cho rằng ông phá đổ khoa siêu hình học chỉ vì ông
quả quyết rằng không thể có khoa siêu hình học theo kiểu một khoa học
thực nghiệm, và chỉ có thể có khoa siêu hình học xây trên lý trí thực hành,
tức lý trí đạo đức thôi. Tóm lại, theo ông, không thể có khoa siêu hình học
theo kiểu triết Hy Lạp cổ truyền, một thứ siêu hình học duy trí, xây dựng
trên lý trí lý thuyết tức lý trí con người vẫn dùng để tri thức vạn vật và xây
dựng khoa học thực nghiệm: tự do của con người cũng như các hành vi
nhân linh của ta là những thực tại không thể dùng các khoa học thực
nghiệm để nghiên cứu, nhưng phải dùng sự suy luận độc lập của lý trí thực
hành.
Vĩnh Long, hè 1968
