phải liệu cho nhân đức phát sinh hạnh phúc, tất chúng ta phải để tâm trí vào
những sự kiện thực tế thì mới làm cho các hành động đạo đức của ta thành
công trong việc gây dựng hạnh phúc. Như vậy còn gì là đạo đức và ngay
chính?
Kant quả quyết rằng giả thuyết trước (lấy hạnh phúc làm động lực cho
nhân đức) hoàn toàn sai lầm, còn giả thuyết sau (nhân đức sinh ra hạnh
phúc) “không hoàn toàn sai lầm”: nó chỉ sai lầm vì coi hành vi đạo đức là
một hành động thuộc loại các hiện tượng trong thiên nhiên, và đã áp dụng
luật nhân quả một cách sai lầm. Thực sự thì hành vi đạo đức là hành động
của một vật tự thân, mặc dầu hành động này được thực hiện nơi trần gian.
Sự lầm lẫn của người ta ở chỗ “đã coi đó là tương quan giữa những hiện
tượng, trong khi đó là tương quan giữa những vật tự thân và những hiện
tượng”
. Kant còn nói diễu rằng “thánh hiền Epicure” và nhiều nhà đạo
đức học rất thành tâm ngày nay đã có lý để nghĩ rằng đạo đức sinh ra hạnh
phúc. Họ chỉ sai một điểm, và là điểm quan trọng, đó là quên không đặt
thiện ý lên trên hết và trước hết. Không có thành tâm và thiện ý thì lấy gì
bảo đảm cho bản chất đạo đức của hành vi ? Hơn nữa nếu ngay từ đầu đã
nhắm hạnh phúc thì sao cho khỏi những lối đạo đức ngụy tạo do các xu
hướng gây nên? Thế nhưng mỗi khi ta thành công trong việc bắt con người
chúng ta quy phục luật đạo đức, ta vẫn thấy một sự hài lòng sâu xa và khoái
trá. “Thiện ý thì gắn liền với quyết định của ý chí, một quyết định hoàn toàn
chiếu theo qui luật đạo đức. Nhưng ý thức về những quyết định này lại luôn
là nguyên tắc phát sinh một sự khoái trá về hành vi của ta: sự vui thỏa này,
sự khoái trá này nguyên nó không phải là nguyên tắc quyết định cho hành
động, trái lại chính ý chí tự quyết định theo lý trí đã là nguyên tắc sinh ra
tình cảm vui thỏa này”
Đến đây ta mới hiểu tại sao Kant chủ trương nhân đức không làm ta hạnh
phúc, nhưng chỉ làm ta xứng đáng được hạnh phúc. Câu trên có nghĩa là ta
tìm hạnh phúc như tìm một hậu quả cho hành vi của ta. Còn câu dưới nói
lên một sự thực: ta không chủ tâm tìm hạnh phúc và không coi đó là chủ
hành động, nhưng hạnh phúc vẫn được ban cho ta một cách “thêm vào”, và
