thêm vào một cách nhất thiết. Để nói lên tính chất nhất thiết này, Kant đã
chứng minh rằng sự liên hệ mật thiết giữa nhân đức và hạnh phúc là sự liên
hệ của một tổng hạp tiên thiên, theo nghĩa không phải kinh nghiệm thường
nghiệm dạy cho ta điều đó, nhưng lý trí dạy cho ta và ta nhận thức đó là
một điều thực luôn, một chân lý phổ quát: “Phân tích pháp đặt ra cho ta một
vấn đề nan giải: hạnh phúc và nhân đức là hai yếu tố dị biệt của sự thiện
toàn hảo cho nên sự liên kết của hai yếu tố này không thể do phân tích mà
biết được, nhưng do một tổng hợp. Hơn nữa, vì ta quan niệm hai yếu tố này
liên kết với nhau một cách nhất thiết và tiên thiên, chứ không do kinh
nghiệm, cho nên phải coi đó là một diễn dịch siêu nghiệm”
.
Tuy nhiên chúng ta cũng đừng vội nghĩ rằng hạnh phúc ở đây giống với
hạnh phúc giác quan và tất cả những thứ hạnh phúc người đời thường mơ
ước. Quan niệm hạnh phúc bao hàm quá nhiều yếu tố giác quan và không
khỏi liên can đến những xu hướng trong con người. Bởi vậy Kant khuyên
đừng dùng chữ hạnh phúc (bonheur), nhưng nên dùng chữ thỏa lòng
(contentement de soi même): bản chất sự thỏa lòng ở chỗ ta tự cảm thấy
mình được giải thoát khỏi những ràng buộc của dục tình và được an hưởng
sự thanh thản của một lương tâm ngay chính. Theo dõi tư tưởng của Kant
một cách thận trọng, ta dễ hiểu tại sao ông cảm thấy khó khăn khi muốn gọi
tên cái tình cảm thanh thản này: trước hết ông gạt bỏ chữ hạnh phúc vì hạnh
phúc hàm ý một sự thỏa thích giác quan, một thỏa mãn của những xu
hướng, dầu là những xu hướng chính đáng. Sau đó ông thử gọi là toàn phúc
(béatidude): nhưng toàn phúc lại có nghĩa là một sự giải thoát hoàn toàn,
không còn có cảm giác nữa, như thế lại cao quá đối với thân phận con
người chúng ta. Hơn nữa nếu nói “một tình cảm hoàn toàn trí tuệ, ta sẽ mắc
vào một mâu thuẫn”
. Bởi vậy Kant đành gọi hạnh phúc của người đạo
đức là một “cái gì giống như là toàn phúc, và sự vui thỏa này cũng tương tự
như đặc tính của một hữu thể hoàn toàn tự túc: ta biết đặc tính tự túc chỉ có
nơi Hữu thể tối cao”
Không thể nói rõ hơn nữa về một thực tại vượt quá những hình ảnh của
sinh hoạt thực nghiệm của con người. Ngôn ngữ của ta chỉ dùng để nói lên
