rách, đồng thời cảm thấy nhất thiết phải có sự hòa hợp giữa đạo đức và
thiên nhiên trong một tương lai nào đó. Nhưng ta lại quan niệm sự hòa hợp
này không có gì giống với một sự đồng hóa, một sự pha trộn: bởi vì hai
nguyên tắc nọ có bản chất hoàn toàn dị biệt. Vậy nếu ta muốn giữ đúng bản
chất của chúng đồng thời muốn thỏa mãn sự đòi hỏi của lý trí thực hành, thì
ta phải giả thiết có Thượng để"
2) Trên đây là cách Kant chứng minh có Thượng Đế. Chứng minh như
thế có giá trị đến mức nào. Một giáo sư chuyên về Kant đã viết như sau về
vấn đề này: “Đối với lý trí thuần túy lý thuyết, sự hiện hữu của Thượng Đế
là điều không thể chứng minh được và cũng không thể tri thức được, nhưng
đối với lý trí thực hành thì lại là một giả thiết tất yếu. Tự do, bất tử tính và
Thượng Đế là ba giả thiết có thể có và có thể được lý trí thuần túy không
bác bỏ, nay trở thành những giả
thiết tất yếu cho lý trí thực hành. Ta gọi đó là những định đề của lý trí
thực hành. Đó không phải là những đối tượng của tri thức, nhưng là những
đối tượng của tin tưởng, một tin tưởng của lý trí”
. Thế nào là một tin
tưởng của lý trí ?
Tìm hiểu ý nghĩa chữ “tin tưởng của lý trí” (croyance de la raison) là tìm
hiểu giá trị của những chứng minh trên đây. Chính Kant dùng chữ này
để minh định rằng linh hồn và Thượng Đế không phải là đối tượng của tri
thức nhưng là đối tượng của một sự tin tưởng của lý trí. Biết bao người kể
cả những tác giả có tên tuổi của mấy thế kỷ vừa qua, đã hiểu lầm chữ “lý trí
thực hành” và chữ “tin tưởng”: họ nghĩ rằng Kant hạ sinh hoạt đạo đức
xuống hàng những gì ta biết do thường nghiệm và biết một cách thiếu khoa
học. Một khi chúng ta đã hiểu đúng ý nghĩa chữ lý trí thực hành, thì cũng dễ
hiểu đúng chữ “tin tưởng của lý trí”: biết sự vật thì gọi là tri thức, biết con
người thì gọi là tin tưởng. Cả hai hành vi cùng do một lý trí duy nhất, và lý
trí này được gọi là thuần túy lý thuyết khi lý trí ta có đối tượng là những sự
vật trong thiên nhiên, và lý trí sẽ có tên là lý trí thuần túy thực hành khi nó
có đối tượng là những hành động nhân bản của ta. Đối với vấn đề chúng ta
bây giờ, tức vấn đề giá trị của sự tin tưởng (cũng là giá trị của chứng minh
