CHƯƠNG I THẾ NÀO LÀ MỘT TRI THỨC
KHOA HỌC?
Thực ra đây không phải là một vấn đề chính, nhưng vì Kant muốn giải
quyết vấn đề khả năng tri thức con người, nên ông đã buộc lòng phải bắt
đầu từ chỗ phân biệt thế nào là tri thức đích thực, tức tri thức khoa học thực
nghiệm, và thế nào là tri thức thông thường, tức tri thức thường nghiệm.
Kant viết: “Tất cả mọi tri thức của ta bắt đầu VỚI kinh nghiệm ... Nhưng
nói thế không có nghĩa là tri thức của ta hoàn toàn DO kinh nghiệm đâu, vì
trong tri thức ta còn có phần trí năng không lệ thuộc vào kinh nghiệm”
Như vậy giữa tri thức khoa học và tri thức thông thường có một sự khác
biệt lớn lao: một bên hoàn toàn thụ động, “như cậu học trò ngoan ngoãn
nghe bất cứ điều gì ông thầy nói”, còn một bên giống “như ông quan tòa
dùng phương pháp để tra hỏi những gì ông muốn biết” mặc dầu hiện thiên
nhiên vẫn giấu giếm ta
Về tri thức thông thường, Kant viết: “Kinh nghiệm cho ta biết sự vật nó
thế này hay thế nọ, nhưng không thể cho ta biết sự vật có thể là thế khác
chăng”
. Nghĩa là kinh nghiệm thông thường chỉ cho ta biết cái mà ta đã
nghiệm: thấy thế nào thì biết như thế. Bởi vậy tri thức thông thường luôn có
tính chất vụn vặt, lẻ tẻ và hạn hẹp vào từng sự kiện ta đã kinh nghiệm. Trái
lại tri thức thực nghiệm, cũng gọi là tri thức khoa học vượt tới mức phổ
quát và tất yếu, bao trùm lên tất cả mọi trường hợp có thể xảy ra giống như
vậy. Tri thức này, theo Kant, không do kinh nghiệm mà có, vì kinh nghiệm
bị hạn hẹp vào từng cái ta đã nghiệm: vậy cái vượt lên trên những sự kiện lẻ
tẻ bao quát cả một loại sự kiện như thế phải do một nguồn khác, và nguồn
đó là trí năng con người. Chính trí năng đã dự đoán và chứng nghiệm để đạt
tới tri thức thực nghiệm: Kant gọi loại tri thức này là tri thức tiên thiên. Ông
viết: “Như vậy, nếu một mệnh đề (tức một phán đoán) hàm nghĩa một tính
chất tất yếu, thì chắc đó là một phán đoán tiên thiên. Thứ đến, không bao
giờ kinh nghiệm có thể ban cho các phán đoán một tính chất phổ quát thực
sự, nhưng chỉ là thứ phổ quát giả tỉ và tương đối như kiểu: qua những lần
