để ta có thể có kinh nghiệm, tức có thể có tri thức về vạn vật. Nhân đó tri
thức vật lý lệ thuộc vào khả năng tri thức của con người: vì ta biết khả năng
tri thức của ta, nên ta có thể tri thức một cách tiên thiên về sự vật, và do đó
ta mới có tri thức phổ quát và tất yếu về vạn vật.
Chúng ta đạt tri thức này cách nào? Kant trả lời: “Tất cả các phán đoán
của ta, thoạt tiên chỉ là những phán đoán dựa trên tri giác, và như vậy chúng
chỉ có giá trị cho riêng mỗi người chúng ta, nghĩa là cho chính chủ thể tri
thức thôi, rồi chỉ sau đó chúng ta mới mang lại cho chúng một tương quan
mới, nghĩa là làm cho chúng có giá trị luôn luôn và cho mọi người”
. Từ
chỗ chỉ có giá trị riêng cho từng chủ thể tri thức, những phán đoán của ta đã
sang tới chỗ có giá trị phổ quát cho mọi người mọi thời: đó là một biến
chuyển sâu xa. Kant gọi trạng thái mới này là: kinh nghiệm nói chung, hoặc
ý thức nói chung. Ta có kinh nghiệm nói chung này khi ta không còn dùng
ý thức để nhìn những sự vật cụ thể và cá vị, nhưng lấy ý thức tổng quát để
nhìn một loại sự kiện nào đó. Thí dụ khi nói: “Không khí có tính chất co
giãn”, tôi có thể ý thức điều đó hai cách: hoặc nhìn vào sự kiện không khí
đang co giãn trước mắt tôi, hoặc lấy ý thức tổng quát để nhìn mệnh đề này
như một chân lý phổ quát
. Chính nơi ý thức tổng quát này, chúng ta
nhận ra nguồn gốc của tri thức tiên thiên, tức tri thức khoa học, vì ý thức
tổng quát không nhắm từng sự kiện hoặc từng trạng thái sự vật, nhưng nhìn
toàn thể những sự kiện có thể có về một loại nào đó, và toàn thể những
trạng thái có thể có và nhất thiết phải có khi có đủ những điều kiện. b) Làm
sao có thể có khoa Vật lý thuần túy ? Vấn đề có giống mà cũng có khác với
vấn đề Toán học thuần túy trên kia: giống nhau ở chỗ cả hai tri thức cùng có
bản chất tiên thiên, nhưng lại khác nhau ở chính chỗ tiên thiên đó. Khoa
Toán học kiến tạo một cách tiên thiên những đối tượng nghiên cứu của nó,
còn khoa Vật lý không có quyền và không có khả năng kiến tạo nên kinh
nghiệm, nhưng chỉ làm sao tìm ra những định luật chi phối kinh nghiệm. Ta
không có khả năng kiến tạo nên những thực tại vật lý vì chỉ mình Thượng
Đế có trực giác phát nguyên (intuition originaire) nghĩa là trực giác kiến tạo
nên sự vật, còn con người chỉ có trực giác tiếp xuất (intuition dérivée) nghĩa
