Thái tử Sĩ-đạt-ta ngồi tham thiền nhập định nơi cội cây bồ-đề liên tục trong 49
ngày đêm không ăn uống, ngơi nghỉ. Ngài đã dẹp sạch tất cả những phiền não,
ma chướng tích tụ từ nhiều đời. Tâm trí ngài lắng dịu, sáng tỏ và ánh sáng giác
ngộ bừng lên.
Quá nửa đêm, vào canh một, ngài chứng đắc phép Túc mạng minh, thấu hiểu
những sự việc đã trải qua trong các đời trước. Không những ngài thấu rõ các tiền
kiếp của chính mình, ngài cũng thấu rõ cả tiền kiếp của hết thảy chúng sanh, có
thể phân biệt được từng người trong vô số vô lượng chúng sanh mà không có sự
sai lệch, lầm lẫn nào.
Đến canh hai, ngài chứng đắc phép Thiên nhãn minh, nhìn thấy rõ được sự sinh
ra và hoại diệt của chúng sanh như thế nào. Ngài thấy biết được hết thảy sự luân
chuyển của mỗi chúng sanh trong sáu nẻo luân hồi,[37] như người ta biết rõ
những gì đang xảy ra trước mắt mình vậy.
Sang canh ba, ngài chứng đắc phép Lậu tận minh, thấy rõ tất cả các pháp ô
nhiễm được chấm dứt như thế nào. Khi đắc phép này, ngài có năng lực chuyển
hóa được hết thảy những phiền não trong ba cõi,[38] nên không còn bị rơi vào
vòng sanh diệt của ba cõi nữa.
Khi sao mai vừa mọc lên ở chân trời phương Đông thì ngài giác ngộ hoàn toàn.
Với ánh sáng trí tuệ của bậc giác ngộ, ngài nhìn thấy rõ sự luân hồi mãi mãi của
hết thảy chúng sanh. Dù là kẻ sang, người hèn, dù ở trong đường lành hay nẻo
ác, họ liên tục tái sinh đời này qua đời khác, tùy theo nghiệp quả của mình. Khi
nhìn thấu sự sinh khởi và diệt đi của muôn pháp, ngài liền cất lên lời than rằng:
“Lạ thay! Lạ thay! Hết thảy chúng sanh đều sẵn có trí tuệ sáng suốt. Hết thảy
chúng sanh đều sẵn có tự tánh tròn đầy như chư Phật. Chỉ vì sự mê muội mà
phải chịu chìm trong bể khổ, chịu sự lưu chuyển luân hồi mãi mãi.”
Vì ngài bây giờ là bậc tỉnh thức, giác ngộ hoàn toàn, nên được gọi là Phật.[39]
Lúc bấy giờ là một đêm trăng tròn tháng chạp âm lịch, ngài vừa tròn 35 tuổi.
Với trí giác ngộ hoàn toàn đó, ngài tiếp tục quán sát những nguyên nhân sự sanh
khởi và diệt đi của các pháp. Ngài thấy rằng tất cả các pháp trong vũ trụ này đều
có sự quan hệ chằng chịt với nhau: cái này sanh ra thì cái kia sanh ra, cái này
