vùng ở Đức và Ý. Xa hơn về phía đông, phản ứng sau nạn dịch hạch cũng
tương tự, nhưng thay vì sụp đổ, chế độ phong kiến đã gia tăng sức mạnh.
Áo-Hung, Nga và Đế chế Ottoman tụt hậu hơn về mặt kinh tế, nhưng thể
chế quân chủ chuyên chế của họ vẫn xoay sở để tồn tại cho đến tận Thế
chiến thứ nhất.
Ở những nơi khác trên thế giới, chủ nghĩa chuyên chế cũng dai dẳng
như ở Đông Âu. Điều này đặc biệt đúng ở Trung Quốc, nơi sự chuyển tiếp
giữa triều đại nhà Minh và nhà Thanh đã dẫn đến một nhà nước cam kết
xây dựng một xã hội nông nghiệp ổn định và thù địch với thương mại quốc
tế. Nhưng cũng có những khác biệt quan trọng về thể chế ở châu Á. Nếu
Trung Quốc phản ứng với cuộc Cách mạng công nghiệp giống hệt như
Đông Âu, thì Nhật Bản đã phản ứng theo cùng một cách thức như Tây Âu.
Cũng giống như ở Pháp, phải có một cuộc cách mạng để thay đổi hệ thống,
lần này cuộc cách mạng được lãnh đạo bởi các lãnh chúa vùng lên từ lãnh
địa Satsuma, Chōshū, Tosa và Hizen. Các lãnh chúa lật đổ shogun, bắt đầu
thời kỳ Minh Trị Duy Tân, và đưa Nhật Bản vào con đường cải cách thể
chế và tăng trưởng kinh tế.
Ở đất nước Ethiopia biệt lập, chúng ta cũng thấy chủ nghĩa chuyên chế
có sức bền đáng kể. Ở những nơi khác trên lục địa châu Âu, chính áp lực
thương mại quốc tế từng giúp chuyển đổi thể chế ở Anh vào thế kỷ 17 lại
khóa chặt nhiều vùng Tây và Trung Phi vào các thể chế chiếm đoạt thông
qua việc buôn bán nô lệ. Điều này đã tàn phá xã hội ở một vài nơi và dẫn
đến sự ra đời của các nhà nước bóc lột nô lệ ở những nơi khác.
Các biến chuyển về thể chế mà chúng tôi vừa mô tả sẽ quyết định
những nước nào có thể tranh thủ những cơ hội lớn xuất hiện từ thế kỷ 19
trở đi và những nước nào không làm được điều này. Gốc rễ của sự cách biệt
giàu nghèo trên thế giới mà chúng ta quan sát thấy ngày hôm nay có thể
được tìm thấy trong quá trình phân hóa này. Với một vài ngoại lệ, các nước
giàu ngày nay là những nước bắt tay vào quá trình công nghiệp hóa và thay
