33. Tâm sự Đỗ Quang
Đỗ Quang người huyện Gia Lộc tỉnh Hải Dương, sinh năm Đinh Mão
(1807), mất năm Bính Dần (1866), thọ 59 tuổi. Năm Nhâm Thìn (1832),
Đỗ Quang đỗ Tiến sĩ, từ đó ông làm quan, trải thờ ba đời vua là Minh
Mạng (1820-1840), Thiệu Trị (1841-1847) và Tự Đức (1848-1883). Năm
Tự Đức thứ mười ba (1860) ông giữ chức Thự Tuần phủ Gia Định, cùng
lúc đó, thực dân Pháp bắt đầu nổ súng xâm lược nước ta. Sách Đại Nam
chính biên liệt truyện (Nhị tập, quyển 31) chép rằng:
“Mùa xuân năm sau (năm 1861 – NKT), Pháp cử binh đổ bộ lén đánh.
Quân ta ở Đại Đồn và các tỉnh tạm thua. (Lúc ấy), Đỗ Quang đóng ở Biên
Hòa, vì chuyện này mà bị cách chức nhưng vẫn được lưu dụng. (Đỗ)
Quang bí mật sai người tới dụ các hào mục và sĩ dân ở Gia Định, khuyên
họ đứng ra tuyển mộ quân để đợi thời cơ. Mùa đông năm đó, quân Pháp
vây hãm Biên Hòa, ông bèn tới Tân Hòa để cùng với Phó Lãnh binh
Trương Định đem quân đến chiếm giữ những chỗ hiểm để chống cự. Năm
(Tự Đức) thứ mười lăm (tức năm 1862 – NKT), tháng năm, việc hòa nghị
xong, (triều đình) chấp nhận cắt đất và triệu ông về kinh để bổ chức Tuần
phủ Nam Định. (Đỗ) Quang dâng sớ, dùng lời lẽ ôn tồn, nói rằng: -Hôm
thần về, sĩ dân đứng che kín cả đường và nói: Nay cha bỏ con, quan bỏ dân.
Quan về thì quan lại làm quan nhưng dân ở lại thì dân không còn được làm
dân của triều đình nữa. Tiếng kêu khóc đầy đường, thần cũng phải gạt nước
mắt mà đi. Thần trộm nghĩ, thần tài hèn sức mọn, nhưng từ trước tới nay
vẫn sum vầy với dân, chưa từng tính đến ngày bỏ dân mà về. Nghĩa dân từ
trước từng vì triều đình mà dốc hết sức người sức của, giờ chẳng biết bỏ
thân nơi nào. Như thế là thần, ở trên thì phụ với triều đình, ở dưới thì phụ
với dân trăm họ, tội không thể chối được. Giờ nếu thần lại lạm dự chức ở
Nam Định thì biết ăn nói thế nào với sĩ dân Gia Định? Biết trả lời thế nào
với công luận trong nước? Thần vẫn còn có chút lòng, quả là rất hổ thẹn.
Vả chăng, thần vốn là kẻ kiến thức nông cạn và hạn hẹp, nếu cứ gắng
gượng mà làm việc mãi cũng chẳng thể gọi là báo bổ. Vậy, xin bệ hạ hãy
