52. Sở học của Trần Nhật Duật
Không thấy sử chép chuyện quý tộc họ Trần đi thi, nhưng sở học của
những nhân vật như Trần Hưng Đạo, Trần Quang Khải, Trần Nguyên Đán
… v.v … quả là đáng phục vô cùng. Đây chỉ xin theo Đại Việt sử kí toàn
thư (bản kỉ, quyển 7, tờ 2 a-b và tờ 3 a) để kể riêng sở học của Trần Nhật
Duật, người được coi là nhà ngôn ngữ học lỗi lạc ở cuối thế kỉ XIII đầu thế
kỉ XIV:
“Nhật Duật thích chơi với người nước ngoài, thường cưỡi voi đến chơi ở
thôn Bà Già. Thôn này có từ hồi Lý Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành.
Vua Lý bắt được người Chiêm rồi cho về ở đấy, theo tiếng Chiêm mà đặt
tên thôn là Đa-gia-ly, sau người đời gọi sai thành thôn Bà Già. Nhật Duật
đến chơi, có khi đến ba bốn ngày mới về.
Nhật Duật lại hay đến chơi chùa Tường Phù, nói chuyện với nhà sư
người Tống, ở lại lâu mới về. Người nước ngoài đến kinh sư, thường kéo
đến nhà ông. Nếu là khách Tống thì ông kéo ghế ngồi gần, chuyện trò suốt
buổi, nếu là người Chiêm hay người các dân tộc thì theo phong tục của họ
mà tiếp đãi.
Đời Nhân Tông (1278-1293), sứ nước Sách-mã-tích (tức nước Tumasik,
thuộc nhóm Mã Lai – Đa Đảo – ND) sang cống, (triều đình) không tìm
được người phiên dịch, chỉ có Nhật Duật là dịch được. Có người hỏi ông vì
sao biết tiếng nước họ, ông trả lời rằng thời Thái Tông (1225-1258), sứ
nước ấy sang, nhân có giao du với họ nên hiểu được đôi chút tiếng nước họ.
Nhân Tông từng nói: “Chú Chiêu Văn (chỉ Trần Nhật Duật, vai chú ruột
của vua Nhân Tông – ND) có lẽ là kiếp sau của người phiên lạc
nên mới
giỏi tiếng các nước đó”. Hồi làm Tể tướng, ông thường qua nhà một người
Tống là Trần Đạo Chiêu, nói chuyện với nhau hàng giờ không mỏi. Anh
Tông biết chuyện, nói với ông rằng: “Tổ phụ là Tể tướng (Nhật Duật vai
ông của Anh Tông nên Anh Tông gọi là tổ phụ – ND), Đạo Chiêu tuy là
người Tống, nhưng đã có Hàn lâm phụng chỉ (chức quan lo phiên dịch –
ND), há nên ngồi nói chuyện với hắn”.
