49. Cái chết của Trịnh Toàn
Trong số bảy trận ác chiến giữa họ Trịnh với họ Nguyễn, trận thứ năm
(1655-1660) là trận lâu dài, gay go và quyết liệt nhất. Đây là trận đầu tiên,
cũng là trận duy nhất, quân Nguyễn chủ động tấn công vào quân Trịnh.
Một vùng rộng lớn của lãnh thổ do họ Trịnh cai quản, từ Nghệ An trở vào,
bị quân Nguyễn chiếm đóng trong một thời gian khá dài. Các chúa Trịnh là
Trịnh Tráng (1623-1657) và Trịnh Tạc (1657-1682) phải một phen kinh
hoàng. Tất cả các vị tướng nổi tiếng tài ba đều được chúa Trịnh điều động
vào vùng Nghệ An và Hà Tĩnh để đối phó với quân Nguyễn, trong số đó,
có con của Trịnh Tráng (và là em của Trịnh Tạc) là Trịnh Toàn.
Trịnh Toàn là người vừa lắm mưu lược lại vừa được lòng binh sĩ vì thế
mà bị ghen ghét, khiến cho “chữ tài liền với chữ tai một vần”. Sách Khâm
định Việt sử thông giám cương mục (Chính biên, quyển 32, tờ 18) chép về
đoạn cuối cuộc đời Trịnh Toàn như sau:
“Trước đây (trước năm Đinh Dậu, 1657 – ND), Thái úy, tước Ninh Quốc
công là Trịnh Toàn ở Nghệ An, chăm lo vỗ về tướng sĩ một cách rất tử tế,
khiến cho ai cũng được vui lòng, vì thế, Trịnh Tạc đem lòng ngờ vực và
ghen ghét. Tạc bèn sai con mình là Thái bảo, Phù Quốc công Trịnh Căn
đem các tướng vào Nghệ An để chia xẻ bớt quyền hành của Trịnh Toàn,
nhưng lại vờ hợp lực với Trịnh Toàn để trông nom việc quân. Tạc lại còn
sai tiếp các con thứ của mình là Thái bảo, Thọ Quận công Trịnh Lệ; Thiếu
phó, Vũ Quận công Trịnh Đống làm đốc suất; các quan Thái bộc Tự
khanh
là Phan Hưng Tạo, Lễ Khoa Cấp sự trung
là Trần Văn Tuyển,
Hộ Khoa Cấp sự trung là Phùng Viết Tu là Đốc thị
… cùng đem quân
thuộc của mình đi tiếp ứng. Tất cả tiến qua phía nam sông Lam.
Trịnh Toàn đóng quân ở Quảng Khuyến, Trịnh Căn đóng quân ở Bạt
Trạc (Quảng Khuyến và Bạt Trạc nay đều thuộc huyện Can Lộc, tỉnh Hà
Tĩnh – ND), bắt quân đào hào đắp lũy và chia nhau chiếm giữ những nơi
hiểm yếu. Trịnh Toàn trong lòng tự thấy băn khoăn, bèn dẫn quân về Yên
