41. Vì sao Ngô Thì Sĩ bị bãi chức?
Ngô Thì Sĩ (1726-1780), người làng Tả Thanh Oai (nay thuộc ngoại
thành Hà Nội), tự là Thế Lộc, hiệu là Ngọ Phong, đỗ Tiến sĩ khoa Bính
Tuất (1766), làm quan trải thờ hai đời chúa là Trịnh Doanh (1740-1767) và
Trịnh Sâm (1767-1782), từng được giao những trọng trách như Đốc đồng
Thái Nguyên, Hiến sát sứ Thanh Hoa, Tham chính Nghệ An, Trấn thủ Lạng
Sơn. Ông là một nhà văn, một nhà sử học có tài, là thân sinh của Tiến sĩ
Ngô Thì Nhậm và là nhạc phụ của Tiến sĩ Phan Huy Ích.
Cũng như bao đồng liêu khác, cuộc đời làm quan của Ngô Thì Sĩ có
không ít gian nan. Một trong những lần mắc họa đáng kể nhất của Ngô Thì
Sĩ là lần diễn ra vào tháng 11 năm Tân Mão (1771), khi ông đang giữ chức
Tham chính Nghệ An. Sự kiện này được sách Khâm định Việt sử thông
giám cương mục (Chính biên, quyển 43, tờ 35 và 36) chép lại như sau:
“Trước đây, khi Trịnh Sâm vừa lên nối ngôi chúa (năm 1767 – ND) thiên
hạ loan truyền câu sấm, nói rằng Hoàng Ngũ Phúc sẽ lập mưu làm chuyện
trái nghịch. (Trịnh) Sâm vì thế mà lấy làm ngờ.
Bấy giờ, Nguyễn Lệnh Tân (đỗ Tiến sĩ năm 1763 – ND) vì có nhà ở Hồ
Tây, nên có lần, triều sĩ hợp nhau tại đấy, cùng bơi thuyền ra hồ để cùng
nhau ngâm vịnh xướng họa. Bài thơ của Ngô Thì Sĩ có câu: “Tình vũ cánh
nghi chu” (nghĩa là: dù trời nắng sáng dẫu là mưa tuôn, thì cảnh Hồ Tây
cũng đều đẹp, đáng để bơi thuyền ra thưởng ngoạn). Câu này chỉ có ý tả
cảnh đẹp của hồ, nhưng sau đó, bị người ta đổi lại thành: “Thảo mộc khủng
phi Chu (nghĩa là: cây cỏ sợ không còn là của nhà Chu nữa, tức ngầm chỉ
rằng, sợ giang sơn mà họ Trịnh đang làm chúa sẽ không còn là của họ Trịnh
nữa). Và bài thơ (đã bị sửa ấy) được chuyển dâng lên chúa Trịnh Sâm.
Lúc ấy, phủ chúa Trịnh Sâm thường nhận được những bức thư nặc danh,
đều tự xưng là biểu của triều sĩ, nói là cần phải đề phòng Hoàng Ngũ Phúc.
Nhưng, hai chữ triều sĩ khi ra ngoài lại bị nói trại thành Ngô Sĩ, do vậy,
Hoàng Ngũ Phúc vẫn để bụng căm ghét (Ngô Thì Sĩ). Nhân có học trò
trường (Hương) Nghệ An tố cáo hai ti (là Thừa Chính và Hiến Sát) khảo
