Đoạn biện luận đó về Atman, Brahman và sự tổng hợp Atman và Brahman đó
hơi có cái khí vị của Hegel, chính là tinh tuý của các Upanishad. Đành rằng
trong các Upanishad còn nhiều thuyết nữa, nhưng thuyết nào cũng phụ thuộc
vào thuyết đó cả. Chẳng hạn chúng ta còn thấy thuyết luân hồi
vọng mong được thoát khỏi (Moksha) vòng luân hồi. Janaka, quốc vương
Videha, xin Yajnavalkya chỉ cho cách khỏi phải tái sinh, và Yajnavalkya bèn
giảng cho nhà vua thuyết Yoga: có thể dùng phép luyện tinh thần của các nhà tu
hành khổ hạnh mà diệt được tất cả các tư dục, không còn là một phần tử của thế
giới gồm các cá thể nữa mà hợp nhất với Linh hồn của vũ trụ trong niềm vui cực
kì, như vậy là khỏi phải tái sinh. Nhà vua phục thuyết đó quá, bảo: “Thưa tôn
sư, tôi xin dâng tôn sư cả thần dân Videha và chính thân tôi nữa, tôi xin làm nô
lệ cho tôn sư”. Cái cảnh giới Yajnavalkya hứa với nhà vua mộ đạo đó thật khó
hiểu, vì trong cảnh giới đó không còn ý thức cá nhân, cá nhân đã nhập vào Thực
thể (Être), phần tử tạm thời tách ra đã hợp nhất lại với Toàn thể. “Sông đổ vào
biển và mất cả tên, cả hình thể, nhà hiền triết cũng vậy, bỏ được cái tên và hình
thể rồi, nhập vào Thượng Đế vượt lên trên tất cả”.
Người phương Tây mà từ tôn giáo tới các chế độ chính trị, kinh tế đều thấm
nhuần chủ nghĩa cá nhân, dĩ nhiên là không thích một thuyết như vậy về sinh,
tử. Nhưng thuyết đó đã làm thoả mãn tinh thần triết lí Ấn Độ một cách bền bỉ lạ
thường. Từ Phật Thích Ca tới thánh Gandhi, từ Yajnavalkya tới thi hào Tagor,
triết lí trong Upanishad đó, thần học nhất nguyên luận đó đã chi phối tư tưởng
Ấn Độ và cho tới ngày nay xứ đó trọng các Upanishad cũng như phương Tây
trọng Tân Ước vậy – coi là một tín ngưỡng cao cả tuy không phải mọi người
thực hành, nhưng mọi người đều chấp nhận, tôn sùng. Và ngay ở châu Âu, châu
Mỹ, môn thần học đó (théosophie) đã được hàng triệu người theo, từ những phụ
nữ cô độc, những thường nhân chán ngán, không muốn sống nữa, tới những triết
gia như Schopenhauer, Emerson. Ai có ngờ đâu rằng đại triết gia Mỹ về chủ
nghĩa cá nhân lại diễn được đúng tới mức đó thuyết của Ấn Độ rằng cá thể chỉ là
ảo ảnh.
