của chính mình. Vì thế, những tâm tư sâu kín của nhân vật hiện ra trước
chúng ta với tất cả sự bộn bề của “những câu hỏi đáng nguyền rủa”.
Thời gian nghệ thuật của Dostoevsky cũng khác thường, cô nén đặc
biệt. Sự biến rất nhiều dồn lại trong thời gian hết sức ngắn, xung quanh một
việc làm trung tâm. Hiện tại bao giờ cũng hàm chứa dĩ vãng và bao giờ cũng
mang mầm mống của tương lai. Ivan Karamazov bị giày vò vì ý thức được
tất cả những tội ác mà nhân loại phạm phải trong tất cả các thế kỷ. Mitya
Karamazov muốn chuộc lỗi về một tội mà mình chỉ nghĩ đến chứ chưa làm.
Với Dostoevsky, tương lai hiện ra như sự chấm dứt đau khổ, như mơ ước về
“sự phục hưng” con người.
Tiểu thuyết Anh em nhà Karamazov là một bằng chứng hùng hồn về
phép màu của sự thể hiện nghệ thuật: vốn sống được dùng để tạo nên hình
tượng có thể rộng hơn quan niệm chủ quan của tác giả. Nói theo lời
Dobrolyubov, ở đây logic của sự liên kết các sự kiện khách quan và những
kết luận nảy sinh từ đó bắt đầu có tác động.
Hermann Hesse, nhà văn Đức thời nay viết: “Một con người đơn độc
mà viết nổi Anh em nhà Karamazov thì đó là phép mầu.”
PHẠM MẠNH HÙNG
