chúng tôi đã đạt tới sự hòa hợp vĩ đại của con người với nhau. Tôi đã nghĩ
nhiều về sự việc đó, còn bây giờ tôi nghĩ thế này: chẳng lẽ lại không thể
quan niệm được rằng sự hòa hợp vĩ đại và chân chất ấy, đến kỳ hạn của nó,
sẽ được thực hiện ở khắp nơi, giữa người Nga chúng ta với nhau? Tôi tin
rằng điều đó sẽ xảy ra, thời hạn đã gần rồi.
Về những người tôi tớ thì tôi nói thêm như sau: trước đây, hồi trai trẻ,
tôi thường hay cáu với họ: “Chị bếp đưa lên món ăn nóng quá, lính hầu
không chải áo cho tôi.” Nhưng tôi chợt tỉnh ngộ nhờ một ý nghĩ của người
anh mến thương của tôi mà tôi đã được nghe hồi còn bé: “Tôi có đáng được
người ta hầu hạ không, tôi có quyền xử tệ với họ chỉ vì họ nghèo khổ và tăm
tối không?” Tôi lấy làm ngạc nhiên rằng những ý nghĩ đơn giản nhất, rõ
rành rành như vậy lại đến với trí óc chúng ta muộn như vậy. Trên thế gian
này không thể không có người làm tôi tớ, nhưng hãy làm sao cho về phương
diện tinh thần, người đầy tớ của anh sẽ tự do hơn là anh ta không làm đầy tớ.
Tại sao tôi lại không thể là đầy tớ của đầy tớ tôi, và làm sao cho y không
nhìn thấy điều đó, về phần tôi thì không chút kiêu ngạo, còn về phần y
không hề nghi ngờ? Tại sao người đầy tớ của tôi lại không thể được coi như
họ hàng của tôi, để cuối cùng tôi sẽ lấy làm vui sướng mà tiếp nhận y vào
gia đình tôi? Ngay cả bây giờ điều đó cũng có thể thực hiện được lắm chứ,
nhưng nó là cơ sở để thiết lập sự hòa hợp vĩ đại sau này khi con người sẽ
không tìm đầy tớ cho mình và không muốn biến những người tương tự như
mình thành đầy tớ như hiện nay, mà trái lại, sẽ hết lòng mong muốn chính
mình làm đầy tớ cho mọi người theo Phúc âm. Phải chăng là mơ tưởng khi
nghĩ rằng cuối cùng con người sẽ tìm thấy niềm vui chỉ trong công đức khai
hóa và từ thiện, chứ không phải trong những thú vui tàn ác như hiện nay –
trong sự hưởng thụ vô độ dâm đãng, kiêu ngạo, khoe khoang và ghen ghét
vượt lên đầu nhau? Tôi tin chắc rằng đấy không phải là mơ mộng và đã gần
đến lúc ấy rồi. Người ta cười và hỏi: bao giờ thì đến lúc ấy và liệu có bao
giờ như thế được không? Tôi thì tôi nghĩ rằng chúng ta sẽ hoàn thành sự
nghiệp vĩ đại ấy cùng với đấng Kitô. Trên Trái đất này, trong lịch sử loài
người, có biết bao nhiêu ý tưởng mà mười năm trước là không thể tưởng
