cũng sẽ nổi lên những vấn đề chiến lược như vậy. Hiện nay, dường như
trung tâm của sức mạnh trên biển nằm chủ yếu ở Anh và Pháp, gần phương
Tây hơn là phương Đông, nhưng nếu xuất hiện cơ hội kiểm soát Biển Đen
(hiện do Nga nắm), chiếm được lối vào Địa Trung Hải thì những điều kiện
chiến lược có ảnh hưởng tới sức mạnh trên biển chắc chắn sẽ hoàn toàn thay
đổi. Hiện nay, nếu phương Tây dàn trận chống lại phương Đông thì Anh và
Pháp sẽ đi đến Tây Á, như họ đã từng làm vào năm 1854 và mình nước Anh
đã làm vào năm 1878. Trong trường hợp có những thay đổi như vừa nói,
phương Đông sẽ gặp phương Tây, giống như hai lần trước.
Trong những giai đoạn quan trọng và rất đáng chú ý của lịch sử thế
giới, sức mạnh trên biển đã có ý nghĩa chiến lược và sức nặng, nhưng lại
không được chú ý đúng mức. Hiện nay, chúng ta không có đủ kiến thức cần
thiết để theo dõi từng chi tiết ảnh hưởng của nó đối với kết cục của cuộc
chiến tranh Punic lần thứ hai, nhưng những thông tin còn lại cho đến nay
cũng đủ để khẳng định rằng nó là tác nhân quyết định. Không thể đánh giá
chính xác được vấn đề này nếu chỉ dựa vào những sự kiện của những cuộc
chiến đơn lẻ còn được ghi chép một cách rõ ràng, vì những ghi chép của hải
quân thường bị bỏ qua, cần phải tiếp xúc với những tình tiết của lịch sử hải
quân nói chung mới có thể rút ra được từ những thông tin mờ nhạt những
kết luận chính xác, đó là những kết luận dựa trên sự hiểu biết về những điều
có thể xảy ra trong những giai đoạn mà lịch sử của nó ta đã nắm vững, việc
kiểm soát mặt biển, dù có chắc chắn đến mức nào, cũng không có nghĩa là
một chiếc tàu hay một hải đội nhỏ không thể lèn ra được khỏi cảng, không
thể đi ngang qua những tuyến hàng hải thường xuyên hay thỉnh thoảng mới
được sử dụng, đổ quân lên những điểm không được bảo vệ trên bờ biển,
xâm nhập vào hải cảng đang bị vây hãm. Ngược lại, lịch sử cho thấy những
vụ như thế vẫn thường xảy ra, đó là nói đối với bên yếu hơn, dù lực lượng
hải quân của nó có kém bên kia đến mức nào. Vì vậy, không có gì mâu
thuẫn khi hạm đội của La Mã nắm được quyền kiểm soát trên biển hay kiểm
soát được phần có tính quyết định của nó, thế mà đô đốc Bomilcar của
Carthage, trong năm thứ tư của cuộc chiến, tức là sau thất bại thảm hại ở
Cannae, vẫn đưa được 4 ngàn người và đội tượng binh đổ bộ lên miền Nam
