rút lui và nắm chắc được số tàu chiến trong hải đoàn. Khó có thể nói rằng,
trong hải đoàn Pháp ai là người có lỗi đến mức nào, Suffren đổ hết lỗi cho
các viên thuyền trưởng
. Nhưng nhiều người đã chỉ ra một cách đúng đắn
rằng, nhiều sĩ quan bị kết án một cách chung chung như thế đã từng chiến
đấu tốt, cả dưới quyền Suffren lẫn dưới quyền các đô đốc khác; rằng không
giữ được đội hình trong khi đuổi theo quân địch và hiệu lệnh của Suffren
được đưa ra liên tục với tốc độ có thể làm cấp dưới rối trí, và cuối cùng là sự
ngẫu nhiên – bao giờ cũng phải tính đến – không có lợi cho quân Pháp, cũng
như sự thiếu kinh nghiệm của một vài viên thuyền trưởng của họ. Chắc
chắn, một phần thảm hoạ là do sự vội vàng quá mức, thậm chí thiếu suy xét
của Suffren, một người có những phẩm chất vĩ đại nhưng cũng còn một vài
khiếm khuyết, những khiếm khuyết mà đối thủ kiệm lời và thận trọng của
ông đã lợi dụng được.
Cần ghi nhận rằng, báo cáo của Hughes không phê phán bất cứ vị chỉ
huy dưới quyền nào. Sáu thuyền trưởng tử trận, người nào ông cũng có
những lời nhận xét đơn giản, nhưng đấy rõ ràng là những đánh giá chân
thành, nhưng những người còn sống lại được ông hết lời ca ngợi, cả riêng
lẫn chung. Sự khác biệt rõ ràng giữa hai vị tư lệnh và giữa những viên
thuyền trưởng hai bên cho ta một bài học đặc biệt so với những cuộc hải
chiến khác, và bài học này phù hợp hoàn toàn với lịch sử quân sự từ đầu đến
giờ. Suffren là người có tài năng, nghị lực, ngoan cường, tư tưởng quân sự
vững vàng, và là một nhà hàng hải hoàn hảo. Hughes có lẽ cũng có tất cả
những kiến thức về mặt kĩ thuật của nghề hàng hải, và chắc là cũng có thể
chỉ huy tàu chiến không kém bất kì vị thuyền trưởng nào, nhưng ông không
chứng tỏ được phẩm chất của một người tổng tư lệnh. Mặt khác, không cần
nhắc lại một lần nữa tài nghệ và lòng trung thành của các sĩ quan cấp dưới
người Anh, ta cũng thấy rõ ràng là công tác chỉ huy trên từng con tàu của
Pháp kém hơn hẳn so với tàu đối phương. Suffren nói rằng bốn lần – chắc
chắn là ba lần – nhờ sự vượt trội về tài nghệ so với sĩ quan Pháp mà hải
đoàn Anh đã thoát được thảm hoạ. Những đội quân được huấn luyện tốt
nhiều khi có thể khắc phục khiếm khuyết của người chỉ huy, nhưng cuối
cùng thì vị chỉ huy tài ba vẫn sẽ thắng. Điều đó được thể hiện rõ trong vùng
