một số thói quen và kéo theo một số tình cảm. Tất cả những cái đó tạo nên
bản tính con người.
Nhưng bản tính con người đã biến đổi ra sao theo dòng lịch sử? Theo lí
thuyết thì nó phải biến đổi vì luật đào thải tự nhiên chắc đã gây nên những
biến đổi về sinh lí cũng như tâm lí. Vậy mà lịch sử hiện nay ta được biết
không cho thấy rằng tính tình của con người đã thay đổi nhiều. Người Hi
Lạp thời Platon cư xử một phần lớn cũng như người Pháp thời hiện đại, và
người La Mã cũng chẳng khác gì người Anh. Phương tiện có thể thay đổi
nhưng lí do và mục tiêu thì vẫn vậy: Người ta hành động hoặc nghỉ ngơi,
chiếm hữu hoặc cho, chiến đấu hoặc bỏ chạy, tìm bạn bè hoặc sự cô liêu,
kiếm bạn trăm năm hoặc ở độc thân, săn sóc con cái hoặc bực tức về thái
độ của cha mẹ. Ngay từ giai cấp này tới giai cấp khác, bản tính con người
cũng không thay đổi; xét chung thì kẻ nghèo cũng có những bản năng của
người giàu; chỉ khác là họ ít cơ hội thuận tiện, ít khả năng hơn người giàu
để thỏa mãn bản năng của họ thôi. Đối với sử gia thì thật là hiển nhiên, bọn
phản nghịch khi thắng rồi, lại dùng ngay những phương pháp của kẻ thù mà
trước kia họ mạt sát.
Suốt trong thời gian mà lịch sử đã ghi chép được, sự biến đổi của con
người có tính cách xã hội hơn là tính cách sinh lí: Người ta không thể bảo
rằng đã có những sự biến đổi di truyền của chủng loại, mà chỉ có những sự
canh tân về kinh tế, chính trị, tinh thần, và luân lí được truyền lại đời sau
nhờ sự bắt chước, nhờ tục lệ và giáo dục. Phong tục và truyền thống ở
trong một tập thể cũng như đặc trưng và di truyền trong một chủng loại
hoặc những bản năng trong cá nhân: Chúng là những giải pháp sẵn sàng để
thích ứng với các hoàn cảnh đặc biệt và thường gặp. Nhưng cũng có khi
một tình thế mới mẻ xuất hiện và đòi hỏi những phản ứng bất thường, khác
hẳn những phản ứng cố hữu quen thuộc. Vì vậy mà ở các sinh vật cao đẳng,
sự tiến hóa cần có một khả năng thí nghiệm và canh tân, khả năng đó trên
phương diện xã hội tương đương với sự biến chuyển. Sự tiến hóa của xã
hội là hậu quả của sự hỗ tương phản ứng giữa tập tục và óc tưởng tượng
sáng tạo.
