Lúc đó, cá nhân có sáng kiến (“vĩ nhân”, “anh hùng” hoặc “thiên tài”) tái
xuất hiện thành một động lực quyết định của lịch sử. Cá nhân ấy không
hoàn toàn là vị thần như Carlyle bảo đâu, mà chỉ là đứa con của thời đại, xứ
sở, là sản phẩm mà cũng là biểu hiện của một số biến cố, cũng như người
giúp việc hoặc người phát ngôn cho các biến cố đó thôi; nếu không gặp một
hoàn cảnh nhất định cần một phản ứng hoàn toàn mới lạ, thì những ý nghĩ
tân kì của họ sẽ hóa ra không hợp thời hoặc không thực hiện được. Nếu là
một người hoạt động thì cái thế của họ và tâm trạng trong thời khủng hoảng
sẽ tạo cho họ một sự quan trọng và những quyền hành mà ở thời bình
thường tất còn tiềm tàng, không có chỗ dùng. Nhưng hạng người ấy không
phải chỉ là sản phẩm của thời đại; biến cố xảy ra nhờ họ cũng ngang nhờ
hoàn cảnh; những ý tưởng, quyết định của họ làm cho lịch sử chuyển
hướng. Ở vào một vài thời đại, tài hùng biện của họ có thể mạnh bằng cả
ngàn sư đoàn, như trường hợp Churchill; trực giác về chiến lược hoặc chiến
thuật của họ có thể giúp họ thắng trận và dựng nên những quốc gia mới như
trường hợp Napoléon. Nếu họ là một nhà tiên tri và có nghệ thuật cổ xúy
quần chúng thì lời nói của họ, như trường hợp Mahomet có thể khêu gợi
một tham vọng bất ngờ, và phát khởi một sinh lực phi thường trong lòng
một dân tộc nghèo khổ, thua sút. Một Pateur, một Morse, một Edison, một
Ford, một Wright
, một Marx, một Lénine hoặc một Mao Trạch Đông
đều là hậu quả của vô số nguyên nhân và nguyên nhân của vô số hậu quả.
Trong bảng kê những yếu tố của tính tình, hai thói quen sáng kiến và bắt
chước đã được coi như trái ngược nhau, nhưng thực ra hai yếu tố đó hợp
tác với nhau một cách thiết yếu. Những bản tính phục tùng hợp với các cá
nhân thống trị để cho xã hội có trật tự, hoạt động điều hòa; cũng vậy phần
đa số bắt chước theo sau phần thiểu số canh tân mà phần thiểu số này lại
theo sau cá nhân có sáng kiến, thành thử mọi người đều phản ứng theo cách
của mình để thích hợp với những nhu cầu mới của hoàn cảnh. Xét chung thì
lịch sử là sự xung đột của các thiểu số; phần đa số vỗ tay hoan nghênh kẻ
thắng và cung cấp số người cần dùng cho cuộc thí nghiệm xã hội.
