thần Phật, được coi là kiến trúc lớn nhất của Champa. Ta có thể nghĩ rằng
tên “chữ” kia là từ tiếng gọi bình dân “đồng Dàng/Yang” để chỉ khu vực
thiêng liêng này. Đây là một thung lũng, ba bề núi rừng, trước măt là đầm
hồ rất dễ khô cạn mà cũng dễ bị lũ lụt. Chu vi phế tích có thể dài đến 1km
với một bức tường gạch xây cao vững chắc, trên nền đất đắp cao, bao
quanh toàn bộ kiến trúc khá rộng (Parmentier đo được 326mx155m.) Bức
tường này vẫn còn vài đoạn ngắn, cao hơn 1m. Các xây cất bên trong được
đặt theo trục đông tây, cách biệt bằng các ngõ vào có thần đá dữ tợn trấn
giữ. Một con đường đắp cao dẫn vào cửa chính phía đông, hình cung gãy,
kiểu dáng độc đáo, đến nay vẫn còn, gọi là Gopura. Quanh Gopura là vòng
tháp stupa nhỏ mang dáng dấp Trung Hoa, nay không còn bao nhiêu. Một
con đường dẫn đến sân trong rộng lớn cuối phía tây, giữa là tháp chính có
18 miếu nhỏ chung quanh, nay cũng không còn mấy. Tháp chính có bàn thờ
tựa lưng vào tường phía tây. Một bức tường đứng đỡ lưng cho nó thêm
vững chắc, dính với một bệ nhỏ, có vẻ để đặt một pho tượng Lokesvara
(Quan Âm). Từ sân đền này có con đường ngắn về phía tây dẫn đến một
phòng rộng, dường như là nơi để các nhà tu hành tham thiền nhập định, nơi
này có một bệ thờ với tường tựa có vẻ là nơi đặt bức tượng Phật lớn bằng
đồng. Trong khuôn viên nay là đất trồng rau, xưa kia có thể là nơi dựng nhà
gác và cung quán xây bằng vật liệu nhẹ. Phía trước cửa, con đường phía
đông dẫn đến một hồ nước nằm chếch hướng đông nam, nay dùng làm
nước tưới tiêu, nối với một hệ thông khe lạch chung quanh vừa là đường
dẫn nước vừa là hào.
Đó là tả theo các nhà nghiên cứu đã qua, nhưng theo một người đến
tận nơi sau chiến tranh (1987) thì “trong khu di tích chỉ còn thấy một mảng
tường tháp mà nhân dân địa phương thường gọi là ‘tháp sáng’”. Và trong
năm 2008 lại thấy trên báo chí có lời kêu cứu về di tích sắp tuyệt tích này.
(Tổng hợp của B.P. Groslier, Lương Ninh, Ngô Văn Doanh, sách
hướng dẫn du lịch Non nước Việt Nam)
