Mạc… [t]ừ phủ Trường Yên trở ra phía ngoài gọi là Đông Việt, trở vào
phía trong gọi là Tây Việt. Từ Trung hưng trở về sau cũng gọi theo thế…”
Đã có bia mộ của những viên chức, thân thuộc đương thời phát hiện ở
Thanh Hoá, ghi là: “
Tây Việt
nhập nội Tư mã…”, “
Tây Việt
Quốc thái
Phu nhân…”. Trong trận Nguyễn Quyện của Mạc (1576) tung hoành đánh
giết tướng Trịnh Lê đã có lời khen: “Các tướng vùng Giang Đông (phía
đông sông Hồng) đều tự cho mình không sánh bằng.” Và khi Trịnh Kiểm
cho Nguyễn Hoàng vào trấn Thuận Hoá (1558) thì chiếu vua Lê ghi nhiệm
vụ: “để chống giặc phía đông,” nghĩa là đề phòng quân Mạc như ta thấy
bằng cớ hiện diện của họ trong quyển Ô Châu cận lục
là sách của Dương
Văn An, một ông nghè triều Mạc, sách có niên điểm thực hiện: 1555.
Trong những năm cuối đời Lê sơ, các ông vua đều nằm trong tay
giành giật của các tướng, nổi bật là hai gia đình Trịnh, Nguyễn mà cuối
cùng nhân vật then chốt cần phù trợ này lọt vào tay một nhân vật mới nổi:
Mạc Đăng Dung. Gọi “mới” là nói về khung cảnh đương thời chứ họ Mạc
thì đã hiện diện từ lâu trên vùng trung châu như ta đã thấy. Li Tana cho biết
vua cuối cùng của họ Mạc khi cầu cứu vua Thanh đã kể lể rằng dòng họ
mình có gốc Trung Quốc, ở Trà Hương, huyện Đông Quan, Quảng Đông.
Có thể hiểu rằng đó là một cớ bám víu để mong được giúp đỡ thôi. Những
nhóm người vùng biển lênh đênh qua lại biên giới, khi đến những vùng trên
đất Việt thường mang tên quê hương cũ đặt trên đất mới, như Trà Hương
từng thấy là quê hương của sứ quân Phạm Bạch Hổ thế kỉ X, từng có tên
trong chiến tranh Trần-Nguyên, là căn cứ của cuộc nổi dậy Ngô Bệ 1344,
và cũng là đất Kim Thành của họ Mạc. Những người đó đã có ý thức riêng
biệt phương nam như chứng cớ ở nhóm ngư dân lạc loài từ đầu thế kỉ XVI
(1511) trên ba đảo vùng Quảng Tây kề cận Việt Nam, họ vẫn tự nhận là
Việt, còn dân bản xứ thì vẫn gọi họ là người “An Nam.” Thật khó có bằng
cớ nào khác để kiểm chứng thêm nhưng sử quan đã đưa ra phả hệ dòng họ
Mạc Đăng Dung liên tục qua nhiều thế hệ, theo những đường đất di chuyển
từ Mạc Đỉnh Chi của Trần đến nhân vật Minh thuộc, và còn cái bia 1470
của Mạc Ngọc Ỷ, có cha mang tước Vương, quê gốc làng Cổ Trai cũng như
