phê phán các ông vua, không thể nào thấy ra được một mối mâu thuẫn
không tuỳ thuộc vào đạo đức, là việc xây cất đền đài, cung điện vẫn cứ tiếp
tục trong biến loạn dù rằng điều đó đã khiến dẫn đến sự sụp đổ quyền bính.
Hịch văn và sử kí chống Uy Mục có những lời chê trách “xây cung thất to,
làm vườn hoa rộng,” đi đến giận dữ mạt sát: “Xây phủ đệ thì rừng núi các
xứ Thái Nguyên, Tuyên Quang không còn cây để lấp nguồn dục vọng…”
Thế mà đến lúc Tương Dực lên ngôi lại vẫn thích “làm nhiều công trình thổ
mộc, đắp thành rộng mấy ngàn trượng… sai thợ vẽ kiểu làm thuyền
chiến… đào hồ… du ngoạn… hết năm này đến năm khác, liên miên không
dứt.” Chỉ có thể hiểu là đất nước trong thời hưng thịnh của thế kỉ trước đã
tiến đến chỗ đủ khả năng về nhân lực, kĩ thuật để “làm điện lớn hơn trăm
nóc.” Trình độ kĩ thuật cao đương thời còn chứng cớ liên tục nơi các đồng
tiền của các ông vua nối nghiệp yểu tướng, ngắn ngủi mà dạng hình sản
phẩm thì vẫn sắc sảo như đồng Hồng Đức của ông vua tài danh trước đó.
Thật tiếc cho người thợ tài hoa Vũ Như Tô sinh không hợp thời nên Cửu
Trùng Đài đã không toả bóng, rốt cục thân xác bị ném giữa chợ cho “quan
dân… nhổ nước bọt” như sử quan đã ghi chép một cách hả hê. Vùng đất
đồn điền của Thánh Tông khai khẩn phía biển chắc đã đem lại một phần tài
lực cho việc xây cất mà sự vơ vét ở đó sẽ gây nên những phản ứng vọng
vào triều chính. Dân chúng, tập họp quyền thế địa phương tất vọng về ngôi
sao đang lên của địa phương như rốt cục sử quan cũng nhận ra: “Lòng
người đều hướng theo.” Và nhà Mạc khởi đầu: 1527.
Trong lúc Đông Việt chọn nhân vật mới với khó khăn cũ còn tràn
đầy thì Tây Việt lại đi tìm cách hồi phục cho một thế hệ Lam Sơn khác.
Nền trung hưng của Lê thường được gán công khởi đầu cho ông tổ nhà
Nguyễn: Nguyễn Kim (1468-1545). Quê gốc của một người mở đầu triều
đại đã được gọi tưng lên là Quý Hương / Bái Trang – như đất Bái của ông
đình trưởng mở đầu nhà Hán xa xưa và xa xôi, nhưng chính tên Gia Miêu
có âm hưởng dòng giống quyền quý cũng vẫn che lấp một thời bình thường
cũ. Thông thường ta gặp những xác nhận cho Nguyễn Kim là con Nguyễn
Hoằng Dụ, kéo lên đến Nguyễn Đức Trung, cha vợ Thánh Tông. Bấy nhiêu
