đủ khả năng về tiền bạc, tập họp người và quyền uy để đúc trống tạo thêm
quyền uy trong các cuộc hội lễ từng được quan lại Hán đương thời ghi
nhận. Có lẽ phải đến hàng vạn thủ lãnh như thế đã chìm lấp theo thời gian,
theo với các trống đồng họ chôn hay lưu truyền cho Mã Viện tịch thu, có
còn sót lại, tình cờ vẹt đất bày ra thì lại phải mang những cái tên lạ lùng
chưa có ngày xưa: Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Cổ Loa… May mắn trong đám thủ
lĩnh ấy có hai tập họp được người Hán ghi lại mà nay cũng chỉ đọc ra tên
theo kiểu của họ, không biết gốc gác là gì: Hùng “Vương,” Lạc “Vương.”
Và họ trở thành biểu tượng cho địa phương một khi toàn vùng thay đổi,
phát triển . Các cấp bực “vương”, “hầu”, “tướng” chỉ là mượn của quan
niệm Trung Quốc, không thể nào được coi là giống với nguyên mẫu nhưng
cũng để lại cho ta một ý niệm về một tổ chức tuy không lớn rộng nhưng có
trên có dưới, có phân công nhiệm vụ điều hành dân sự và quân sự. Cũng
nên theo các nghiên cứu ngày nay mà nhận ra rằng các trống loại 1 xuất
hiện nhiều nhất ở rìa tây nam đồng bằng sông Hồng và lan về nam đến
sông Mã. Và cả những trống loại 1, hay các trống muộn hơn, vẫn có thể
hoặc xuất hiện trong thời Bắc thuộc hay về sau, và nhờ giao thương phát
triển mà lan tràn khắp Đông Nam Á.
Cả hai tài liệu gây ra sự phân vân Hùng/Lạc đều công nhận một
nhân vật duy nhất lật đổ nhóm thủ lãnh ăn ruộng kia: An Dương Vương.
Lại cũng có điều phân vân không rõ, An Dương Vương là vua Thục của cái
nước bị tiêu diệt năm 316 tCn., là “Con vua Thục” của dòng giống lưu lạc
kia, hay chỉ là một tên Thục mượn-tiếng, không bà con dây mơ rễ má gì với
nhau như sau này ta thấy rất nhiều trên các triều đại mượn tên Trung Quốc.
Là gốc gác từ đâu không rõ nhưng chắc chắn là “nước” Thục kia không ở
xa “nước” Hùng/Lạc, đâu đó phía tây bắc theo các dòng sông chuyển về
đồng bằng tìm đất sống, mở mang địa vực, nới rộng quyền lực. Địa điểm
Cổ Loa kèm theo, là nơi đóng đô, bằng chứng thường được chỉ ra là ngôi
thành còn lại có vẻ không vững chắc hơn truyền thuyết lễ tế ngày nay ở
làng Nhồi trong thành, liên kết thần đá Cao Lỗ với lãnh tụ thế tục: vua. Và
nhân vật An Dương Vương này có dáng lịch sử vì bám vào một nhân vật
