MỘT TRĂM NĂM ĐI TÌM THỜI GIAN ĐÃ MẤT
Đặng Thị Hạnh
Vào những năm 30 thế kỷ trước, khi khủng hoảng ập xuống Paris sau
những năm phồn vinh, như một cơn bão, thì trong cách quán cà phê của
Montparnasse trước đấy đầy ắp văn nghệ sĩ, sinh viên, người du lịch các
kiểu, nay vắng tanh. Tuy nhiên, vẫn còn một dúm người sống sót được qua
cuộc khủng hoảng, một kiểu vô sản lưu manh sống bên lề, gồm một nửa là
nghệ sĩ thực sự, một nửa là những kẻ bất lương thực thụ. Trong những người
đó, luôn có những thiên tài chưa được đánh giá đúng và những kẻ hoang
tưởng lúc nào cũng đe dọa sắp cho ra một cuốn tiểu thuyết sẽ đánh “tẹt mỏ
Proust”. Tới nay, một thế kỷ đã trôi qua, một cuốn tiểu thuyết như vậy
dường như vẫn chưa ra đời, ít nhất là ở Pháp.
Xung quanh năm 1997, 75 ngày mất của nhà văn, vẫn tiếp tục xuất hiện
những tác phẩm lớn về ông. Như một nghịch lý đối với nhà văn đã đặt cơ sở
cho tác phẩm Chống Sainte-Beuve của mình trên việc khước từ lý giải tác
phẩm bằng tình tiết và sự cố lấy trong cuộc đời tác giả, chắc các độc giả
Pháp chẳng ai quên phát biểu nổi tiếng của Proust: “Một cuốn sách là tác
phẩm của một cái tôi khác cái tôi hàng ngày, thường biểu hiện trong thói
quen xã hội và chứng tật”, vào thời đó, hai cuốn nghiên cứu đáng lưu ý nhất,
lại là hai cuốn tiểu sử. Vấn đề là ở chỗ, cả hai tác phẩm này đều không tìm
cách cung cấp cho ta chùm chìa khóa để mở tất cả các cửa đi vào tác phẩm,
mà những chỉ dẫn, những phân tích nhận định khả dĩ giúp ta hiểu được tác
phẩm, nhất là những mối quan hệ phức tạp giữa Proust – con người – tác giả
và Người kể chuyện cùng nhân vật chính trong Đi tìm thời gian đã mất.
Cuốn Con chim bồ câu bị đâm trúng ức của Pietro Citati, một nhà
nghiên cứu người Ý, được cấu trúc xung quanh hai yếu tố: hạnh phúc và
niềm hối hận. “Ít con người trần thế nào lại từng mong muốn hạnh phúc một
cách mạnh mẽ, đau khổ và say mê nồng nhiệt như Proust thời mới lớn…
nhưng đến một lúc trong đời, ông hiểu hạnh phúc không phải dành cho
