răng. Cả khi bà Học Phi, mẹ nuôi đến khuyên, Vua cũng không nói gì. Đức
vua câm lặng cho đến ngày chúng đày sang một nước ở Châu Phi, thuộc địa
của Tây dương (An-giê-ri).
Còn Tôn Thất Đạm, nghe tin vua đã bị bắt, em trai đã hy sinh, ông ngất
lăn ra giữa bản doanh đèo Ngang! Trước lúc nghe biến cố này ông đã đau
đớn về cái tin dữ: Cha đang bị nhà Thanh giam giữ, vì họ đã bắt tay với
Pháp từ lâu. Ông trấn tĩnh lại ngay. Ông mặc lễ phục, trèo lên đỉnh núi cao,
hương về hành tại, chắp tay nói giữa thanh thiên bạch nhật: "Thần Tôn Thất
Đạm, Khâm sai chưởng lý quân vụ, cúi tâu Ngự lãm. Thần không được gần
gũi hoàng thượng để hộ giá khi có phản thần làm việc ám muội. Thần mang
tội rất lớn! Ôi! Đây là mệnh trời xui nên nước ta gặp bước suy vi, nên các
trung thần không được gần Vua để cứu giá. Các quan văn võ sẽ mang hận
suốt đời. Vậy xin Hoàng thượng tha thứ, và thần xin thề trước đất trời giữ
mãi lòng trung cho đến chết". Ông đã viết những lời ấy vào tờ sớ, cho lính
mang về nơi giam giữ Vua Hàm Nghi. Ông tập hợp quân sĩ lại, làm lễ cầu
yên cho Đức vua Hàm Nghi, cho phụ thân ông và truy điệu Tôn Thất
Thiệp. Ông an ủi quân sĩ trước tổn thất to lớn này, và ông khuyên mọi
người đành nuốt hận trở về quê quán làm ăn nuôi chí phục thù, chờ thời cơ
sẽ ra tay cứu nước. Thời vận chưa tới thì nuôi con cháu, dạy cho con cháu
nối bước ông cha rửa hờn cho Tổ Quốc!
Quân sĩ buông xuôi hai tay, vũ khí rơi xuông! Mọi người cúi đầu lê từng
bước nặng nề trên các ngả đường quê xơ xác!
Quan khâm sai Tôn Thất Đạm đi vào rừng, cởi tấm khăn nhiễu trên đầu.
Ông tuẫn tiết trên cành cây đại thụ lúc hoàng hôn ngày 12 tháng 10 năm
Mậu Tý (15/11/1888)!
Tiếng sụt sịt của chị cử Sắc ở trong phòng bên vọng sang. Anh cử Sắc
thấy mắt mình cũng ươn ướt và hai con anh ngồi như đã hóa thạch. Đứng
lên châm hương trầm, anh nói với hai con và tự nhắc nhở mình: Quan cụ,
quan Thân thần, quan Khâm sai Tôn Thất Đạm, quan Cẩm y loan giá Tôn
Thất Thiệp đều là những bậc: "Chí sĩ nhân nhân vô cầu sinh dĩ hại nhân,
hữu sát thân dĩ thành nhân" nghĩa là ta phải luôn luôn đặt cái chí trong cái
