Ông thử xét xem, và ông làm ơn nói cho tôi biết, tôi có thể rút ra được
điều gì bổ ích trong Bộ bách khoa thư của Hêghen(
[135]
) không? Xin ông
cho biết giữa cái kiến thức bách khoa ấy và đời sống Nga có cái gì chung?
Và ông bảo nên áp dụng nó vào sinh hoạt thường ngày của chúng ta như thế
nào? Không chỉ riêng học thuyết Hêghen, mà toàn bộ triết học Đức nói
chung. .. và tôi muốn nói cả khoa học nữa?
Ông ta nhẩy chồm lên trên giường và khẽ lầm bầm, hằn học nghiến răng:
- Ấy đấy thế đấy!... Vậy thì ngươi ra nước ngoài để làm gì? Sao ngươi
không ở nhà và nghiên cứu cuộc sống xung quanh tại chỗ? Như vậy thì
ngươi sẽ biết được cả những nhu cầu, cả tương lai của nó, và ngươi sẽ thấy
rõ cả thiên chức của ngươi, nếu có thể nói như vậy? Nhưng xin hỏi ông -
ông ta nói tiếp, dường như thanh minh, vẻ rụt rè - bọn tôi thì làm thế nào
nghiên cứu được cái mà chưa một đầu óc thông minh nào từng viết vào
sách! Ta sẽ rất vui sướng tiếp nhận những bài học của đời sống Nga, nhưng
nó im lặng, con bồ câu yêu quí của tôi. Nó muốn nói: hãy tìm hiểu ta;
nhưng tôi không đủ sức làm việc đó: hãy rút ra cho tôi một kết luận, hay
giới thiệu với tôi cái kết quả cuối cùng... kết luận ư? - Thì kết luận ấy đây,
người ta bảo tôi: hãy nghe các nhà học giả Matxcơva của chúng ta. Họ
không phải là chim hoạ mi sao? - Nhưng chính là vì họ hót như những con
hoạ mi vùng Kurxk, chứ không nói tiếng người nên lại càng tệ...(
[136]
)...
Tôi suy đi nghĩ lại mãi, tôi cho rằng khoa học ở đâu cũng thế, chân lý chỉ có
một, thế là tôi đâm đầu sang nước người, đến với bọn tà đạo... Ông bảo làm
thế nào được! Tuổi trẻ, tính kiêu ngạo đã xúi giục tôi. Ông biết không, tôi
không muốn béo mỡ sớm quá, tuy người ta bảo rằng như thế là tốt. Nhưng
người nào mà thiên nhiên không để cho có thịt thì cũng đừng hòng thấy mỡ
trên cơ thể mình!
Ông ta nghĩ một lát rồi nói thêm: - Nhưng hình như tôi hứa kể cho ông
chuyện tôi lấy vợ như thế nào. Ông nghe nhé. Trước hết, xin thưa với ông
rằng vợ tôi không còn trên đời này nữa, hai nữa... hai nữa, tôi thấy rằng tôi
