họvào; đy là bư?c gầ cuố trên con đư?ng đ tớ tựnhậ thứ và tựgiả phóng củ nhân
loạ, nhưng chính vì gầ cuố, nên bư?c này còn phiế diệ, chưa thểthoát khỏ vòng
mâu thuẫ. ThếkỷXVIII đ hợ làm mộ nhữg kế quảcủ lịh sửquá khứ nhữg kế
quảnày trướ đ chỉxuấ hiệ mộ cách rờ rạ và dư?i hình thứ ngẫ nhiên, - và nó đ
chỉrõ sựcầ thiế và gắ bó bên trong củ chúng. Vô sốnhữg tài liệ nhậ thứ lộ xộ đ đ?
ợ chỉh đ?n lạ, đ?ợ sắ xế, phân loạ và đư?c quy vào mố quan hệnhân quả tri thứ đ
trởthành khoa họ và các khoa họ đ tiế gầ tớ sựhoàn chỉh củ mình, nghĩ là mộ mặ
kế hợ vớ triế họ, và mặ khác vớ thự tiễ. Trư?c thếkỷXVIII, chưa có mộ khoa họ
nào cả sựnhậ thứ giớ tựnhiên mớ có đ?ợ hình thứ khoa họ củ mình chỉvào
thếkỷXVIII hoặ sớ hơ mấ nă trong mộ sốngành. Vớ đ?nh luậ vạ vậ hấ dẫ củ
mình, Niu-tơ đ lậ ra môn thiên vă khoa họ; vớ sựphân giả ánh sáng ông đ lậ ra
môn quang họ khoa họ; vớ đ?nh lý vềnhịhạg thứ và lý thuyế vềvô hạ, ông đ lậ ra
môn toán họ khoa họ; và vớ nhậ thứ bả tính củ lự ông đ lậ ra môn cơhọ khoa họ.
Vậ lý họ cũg có đư?c tính chấ khoa họ củ nó vào thếkỷXVIII; hóa họ chỉvừ mớ
đư?c sáng lậ bở Blê-cơ La-voa-di-ê và Pri-xtơli
192
; khoa đ?a lý đ?ợ nâng lên trình
đ? khoa họ do việ xác đ?nh hình dạg trái đ?t và do vô sốnhữg cuộ du hành, chỉđ?
n lúc này mớ đư?c tiế hành mộ cách có ích cho khoa họ; lịh sửtựnhiên cũg đ?ợ
nâng lên trình đ? khoa họ bở Buýp-phông và Li-nê; ngay cảkhoa đ?a chấ cũg bắ
đ?u
dầ dầ
thoát
ra
khỏ cái vự thẳ củ nhữg giảthuyế hoang đ?ờg trong đ nó đng
bịchìm ngậ. Tư tư?ng đ?c trưng cho thếkỷXVIII là tưtưởg bách khoa toàn thư; nó
dự trên nhậ thứ cho rằg tấ cảnhữg môn khoa họ ấ đ?u gắ vớ nhau, nhưng nó còn
chưa thểthự hiệ nhữg bướ chuyể từmộ khoa họ này sang khoa họ khác, mà chỉmớ
có thểxế chúng mộ cách giả đ?n bên cạh nhau thôi. Trong sửhọ thì cũg như vậ;
vào thờ kỳđ, lầ đ?u tiên chúng ta
thấ nhữg bộsách nhiề tậ biên soạ vềlịh sửthếgiớ, còn thiế phê phán và hoàn toàn
không có triế họ, - nhưng dù sao, đ cũg vẫ là lịh sửthếgiớ, chứkhông phả là nhữg
đạ lịh sửtrư?c kia, bịgiớ hạ bở đ?a để và thờ gian. Môn chính trịhọ đ đư?c đ?t trên
cơsởít nhiề có tính chấ con ngư?i, và khoa kinh tếchính trịđ đư?c A-đm Xmít cả
tạ. Đ?nh cao củ khoa họ thếkỷXVIII là chủnghĩ duy vậ - hệthốg đ?u tiên củ triế
