nhân thất nghiệp, tất nhiên là sau những nỗi khổ sở kéo dài, rốt cuộc lại kiếm được việc làm
trong những ngành lao động mới. Nếu thêm vào đó, có sự xâm chiếm những thị trường nước
ngoài - như đã xảy ra ở Anh trong khoảng sáu chục năm gần đây - và do đó nhu cầu về công
nghiệp phẩm tăng lên liên tục và nhanh chóng, thì nhu cầu về công nhân cũng tăng lên và
cùng với nhu cầu ấy, dân số cũng tăng lên theo tỷ lệ tương đương. Thế là dân số Đại Bri-ten
không giảm đi mà lại tăng lên một cách hết sức nhanh chóng và còn tiếp tục tăng lên; và mặc
dù công nghiệp không ngừng phát triển, mặc dù nhu cầu về công nhân nói chung vẫn tăng
lên, theo lời thú nhận của tất cả các đảng phái chính thức (tức là Đảng To-ri, Đảng Vích và
Đảng cấp tiến), ở Anh vẫn thường có nhân khẩu thừa và sự cạnh tranh giữa công nhân với
nhau nói chung vẫn thắng sự cạnh tranh để giành giật công nhân.
Do đâu mà có mâu thuẫn ấy? Đó là do bản chất của công nghiệp và của cạnh tranh cũng
như là do những cuộc khủng hoảng thương nghiệp bắt nguồn từ bản chất ấy. Trong chế độ
hỗn loạn hiện nay của sản xuất và phân phối tư liệu sinh hoạt, không phải nhằm trực tiếp thoả
mãn nhu cầu, mà là nhằm kiếm tiền lợi nhuận, khi mà mỗi một người tự mình chịu hết những
rủi may riêng tư trong lao động và làm giàu thì hiện tượng đình đốn bất
cứ lúc nào cũng có thể xảy ra. Chẳng hạn như nước Anh cung cấp đủ loại hàng hoá cho rất
nhiều nước. Cứ cho rằng người chủ xưởng biết được hàng năm nhu cầu về mỗi mặt hàng
trong mỗi nước là bao nhiêu, hắn vẫn không thể biết được trong từng lúc, hàng ấy hiện dự trữ
nhiều bao nhiêu, lại càng không biết các kẻ cạnh tranh đã chở đến đấy bao nhiêu. Hắn chỉ có
thể căn cứ vào những giá cả luôn luôn lên xuống để suy đoán một cách không chắc chắn về
tình hình hàng hoá hiện dự trữ và tình hình nhu cầu; vì vậy hắn bắt buộc phải gửi hàng hoá đi
một cách cầu may; mọi việc đều tiến hành mù quáng, hú hoạ và hoặc ít nhiều phó mặc ngẫu
nhiên. Nhận được một tin đầu tiên có lợi từ một thị trường nào đó là mọi người gửi ngay đến
đấy tất cả những cái gì có thể gửi được; không mấy chốc, thị trường ấy ứ đầy hàng hoá, sự
tiêu thụ dần dần đình trệ, tiền không thu về được, giá cả hạ thấp và công nghiệp Anh cũng
không có việc cho công nhân làm nữa. Buổi đầu khi công nghiệp mới phát triển thì sự đình
trệ ấy chỉ hạn chế ở một số ngành công nghiệp riêng biệt hoặc ở một số thị trường riêng biệt;
nhưng do tác dụng tập trung của cạnh tranh, công nhân thất nghiệp ở một ngành này đổ xô
vào những ngành khác dễ học việc nhất, còn hàng hoá ế ẩm ở một thị trường này đổ xô về
những thị trường khác; kết quả là những khủng hoảng nhỏ riêng biệt dần dần hợp lại với
nhau, và từ sự kết hợp ấy dần dần hình thành một loạt thống nhất những cuộc khủng hoảng
lặp lại theo chu kỳ. Một cuộc khủng hoảng loại ấy thường cứ năm năm lại xảy ra một lần,
tiếp sau một thời kỳ ngắn ngủi phồn vinh và thịnh vượng chung; thị trường trong nước và tất
cả các thị trường ngoài nước đều đầy dẫy hàng hoá của Anh mà chúng chỉ có thể tiêu thụ từ
từ; hoạt động công nghiệp ở hầu hết mọi ngành đều ngừng lại; những chủ xưởng và thương
nhân nhỏ không có khả năng chờ đợi được cho đến khi thu được vốn về đã tự tuyên bố phá
sản, các chủ xưởng và thương nhân lớn hơn thì phải đình chỉ kinh doanh trong giai đoạn trầm
