được những chữ dễ, đơn âm trong những quyển sách mỏng; đã nghe nói đến 12 sứ đồ, nhưng không rõ Pi-tơ và Giôn có
trong số đó không, nếu có thì chắc đó là thánh Giôn Oe-xli" (người sáng lập giáo phái khống luận), v.v. (Như trên, tr. q. 34,
I.58). Khi đặt câu hỏi Chúa Giê-su là ai, Hoóc-nơ còn được trả lời như sau: "là A-đam": "đó là một sứ đồ"; "đó là con trai
Chúa cứu thế (he was the Saviour's Lord's son)"; và một thiếu niên 16 tuổi còn nói: "đó là một ông vua ở Luân Đôn, từ thuở
đã lâu, lâu lắm rồi" - ở Sép-phin-đơ, Uỷ viên tiểu ban Xai-mơn-xơ bắt học sinh các trường ngày chủ nhật đọc sách; chúng
đều không thể kể lại được mình đã đọc những gì, và những sứ đồ mà chúng vừa đọc chuyện là người thế nào. Sau khi ông đã
lần lượt hỏi tất cả về các sứ đồ và chẳng được câu trả lời nào đúng, một đứa trẻ có vẻ láu lỉnh kêu lên một cách quả quyết.
"Thưa ông tôi biết, đó là những người hủi !" (Xai-mơn-xơ, "Báo cáo". Phụ lục, phần I, tr. E 22 và tr. tiếp theo).
Ở các khu vực làm đồ gốm và ở Lan-kê-sia; tình hình cũng như vậy.
Thế là chúng ta thấy được giai cấp tư sản và nhà nước đã làm gì để giáo dục và dạy bảo
cho giai cấp công nhân. May thay, chính những điều kiện sinh sống của giai cấp này đã cấp
cho họ một thứ giáo dục thực tiễn không những thay thế toàn bộ cái mớ đồ bỏ đi đem dạy ở
nhà trường mà còn giải độc được những quan niệm tôn giáo nhảm nhí liền với mớ đồ ấy và
thậm chí
còn đặt những người công nhân lên hàng đầu của phong trào toàn dân tộc ở nước Anh. Sự
cùng khốn dạy người ta cầu nguyện và - điều quan trọng hơn nhiều - dạy người ta suy nghĩ
và hành động. Người công nhân Anh hầu như không biết đọc, và viết thì còn kém nữa, nhưng
vẫn biết rất rõ lợi ích của bản thân và lợi ích của toàn dân tộc là thế nào; họ cũng biết lợi ích
riêng của giai cấp tư sản là gì và họ có thể trông đợi được gì ở giai cấp ấy. Nếu họ không biết
viết thì họ biết nói và nói trước công chúng; họ không biết số học, nhưng họ hiểu khá rõ
những khái niệm về kinh tế chính trị học để có thể hiểu thấu chủ trương của một người tư sản
tán thành bãi bỏ các thuế ngũ cốc, và đập lại hắn; họ không hiểu gì về những vấn đề trên trời
mà các cha cố cố gắng dạy họ, nhưng về những vấn đề trần thế, chính trị và xã hội thì họ lại
hiểu rõ ràng. Sau đây, chúng ta còn trở lại điểm này; bây giờ chúng ta chuyển sang những đặc
điểm về đạo đức của người công nhân Anh.
Điều hoàn toàn rõ ràng là nền giáo dục đạo đức trong tất cả các trường học ở Anh bị gắn
chặt với giáo dục tôn giáo, không thể đem lại kết quả tốt hơn giáo dục này. Những nguyên tắc
đơn giản nhất điều tiết những quan hệ giữa người với người vốn đã bị những điều kiện xã hội
hiện tồn tại và bị cuộc chiến tranh của mọi người chống lại mọi người làm cho rối loạn khác
thường, những nguyên tắc ấy ắt phải hoàn toàn không rõ ràng và xa lạ đối với người công
nhân không có học thức, khi người ta đem trộn lẫn chúng với những giáo lý tôn giáo không
thể hiểu được và trình bày chúng dưới hình thức mệnh lệnh độc đoán, chẳng có cơ sở gì cả.
Theo lời thừa nhận của mọi người có uy tín, nhất là của tiểu ban điều tra về lao động trẻ em
thì các trường học hầu như không có gì ảnh hưởng gì đến đạo đức của giai cấp công nhân.
Giai cấp tư sản Anh ích kỷ đến mức ngu xuẩn và thiển cận, thậm chí không muốn đem truyền
cho công nhân cái đạo đức hiện đại, cái đạo đức mà họ đã tạo ra vì những lợi ích của chính
họ và để bảo vệ cho
