Như quý vị vừa nghe nói, - tôi thiết nghĩ mọi người đều đã biết, - chúng ta đang sống trong
thế giới cạnh tranh tự do. Chúng ta hãy xem xét tỉ mỉ đôi chút sự cạnh tranh tự do ấy và cái
trật tự xã hội do nó tạo lên. Trong xã hội ngày nay của chúng ta, mỗi người làm việc đơn độc
và phó mặc rủi may, mỗi người đều ra sức làm giàu cho mình và hoàn toàn không bận tâm gì
đến chỗ người khác đang làm gì. Đó là chưa nói đến tổ chức hợp lý, đến phân công lao động;
trái lại, mỗi người đều muốn vượt người khác, đều muốn tìm dịp tốt để mưu tính lợi riêng, và
không có thời gian, cũng không có hứng thú suy nghĩ rằng lợi ích của bản thân về thực chất
là hoàn toàn nhất trí với lợi ích của tất cả mọi người. Mỗi nhà tư bản đấu tranh với tất cả các
nhà tư bản khác, mỗi công nhân đấu tranh với tất cả các công nhân khác; tất cả các nhà tư
bản đấu tranh chống lại tất cả công nhân và quần chúng công nhân tất nhiên cũng phải đấu
tranh chống lại tập đoàn các nhà tư bản. Thực chất của xã hội tư sản hiện đại chính là ở ngay
trong cuộc chiến tranh của tất cả mọi người chống lại tất cả mọi người ấy, ở ngay trong tình
trạng khắp nơi đều hỗn loạn, khắp nơi đều bóc lột ấy. Những phương thức kinh doanh hỗn
loạn đó
cuối cùng tất cả phải đưa xã hội đến cái kết cục bi thảm nhất; tình trạng vô tổ chức làm cơ sở
cho xã hội và thái độ coi rẻ phúc lợi chung chân chính sớm muộn cũng sẽ bộc lộ ra một cách
hết sức rõ ràng. Sự phá sản của giai cấp tiểu tư sản, cái đẳng cấp tạo thành cơ sở chủ yếu của
nhà nước trong thế kỷ trước, là kết quả thứ nhất của cuộc đấu tranh ấy.- Hàng ngày, chúng ta
có thể nhìn thấy thế lực tư bản đang huỷ hoại giai cấp tiểu tư sản ấy của xã hội như thế nào,
chẳng hạn như những người thợ may và thợ mộc riêng lẻ mà các cửa hàng may mặc và cửa
hàng bán đồ gỗ đã cướp mất những khách hàng tốt nhất, từ chỗ là những nhà tư bản nhỏ,
những thành viên của giai cấp có của đang biến thành những người vô sản sống phụ thuộc,
làm việc cho người khác, đang biến thành những thành viên của giai cấp không có của. Sự
phá sản của giai cấp tiểu tư sản là hậu quả bi thảm của tự do công nghiệp mà người ta hết lời
ca tụng; đó là kết quả không tránh khỏi của cái ưu thế mà các nhà tư bản lớn có được trước
những nhà cạnh tranh kém giàu có hơn, đó là biểu hiện rõ nét nhất của xu thế tập trung tư bản
vào tay một số ít người. Cái xu thế đó của tư bản đã được nhiều người thừa nhận; chỗ nào
người ta cũng than phiền rằng của cải ngày càng tập trung vào tay một số ít người, trong khi
đó đại đa số trong quốc dân ngày càng nghèo khó. Như thế là giữa một bên là một dúm
những nhà giàu và một bên là vô số những người nghèo đã nảy sinh ra mâu thuẫn đối kháng
gay gắt, mâu thuẫn đối kháng này đã đạt tới mức gay gắt đáng lo ngại ở Anh và ở Pháp, còn
ở nước ta thì càng ngày càng trở nên ác liệt. Và chừng nào mà cơ sở hiện nay của xã hội còn
tồn tại thì không thể ngăn chặn được quá trình một số người thêm giàu có và đông đảo quần
chúng thêm nghèo khổ; mâu thuẫn đối kháng sẽ càng trở nên gay gắt chừng nào mà cuối
cùng chưa thấy được sự cần thiết phải cải tổ xã hội theo những nguyên tắc hợp lý hơn.
Nhưng, thưa quý vị, những cái đó chưa phải là toàn bộ hậu
quả của cạnh tranh tự do. Vì mỗi người sản xuất và tiêu dùng một cách đơn độc và phó mặc
rủi may, căn bản không hiểu người khác sản xuất gì và tiêu dùng gì cho nên chẳng mấy chốc
