Vừa lúc đấy Ivan Ilich lăn xuống đáy lỗ, nhìn thấy ánh sáng và phát hiện ra
rằng ông đã sống không ra sống, nhưng chuyện đó còn có thể sửa chữa
được. Ông tự hỏi: thế nào là “ổn”, và lặng người đi, chăm chú lắng nghe.
Lúc ấy ông cảm thấy có người hôn bàn tay mình. Ông mở mắt nhìn con
trai. Ông đâm ra thương hại nó. Bà vợ bước lại gần ông. Ông nhìn bà. Bà
há mồm, nước mắt không lau đầm đìa trên mũi và má, bà nhìn ông với vẻ
mặt tuyệt vọng. Ông đâm ra thương hại bà.
“Phải, mình giày vò họ, - ông nghĩ. – Họ đáng thương, nhưng khi mình
chết, họ sẽ dễ chịu hơn”. Ông muốn nói ra điều đó, nhưng không còn sức
để nói. “Vả chẳng nói để làm gì, phải làm cơ”, - ông nghĩ. Ông đưa mắt cho
vợ, chỉ đứa con trai và nói:
- Dẫn nó đi…thương…cả mình… - ông còn muốn nói “hãy tha thứ cho
tôi”, nhưng ông lại nói “hãy để cho tôi đi”, nhưng không đủ sức nói lại, ông
khoát tay, vì biết rằng người nào cần nghe sẽ hiểu.
Và bỗng nhiên ông thấy rõ ràng rằng cái đã đày đọa ông và không buông
tha ông bỗng nhiên thoát hết ra ngay từ hai phía, từ hàng chục phía, từ tất
cả mọi phía. Thương xót họ, làm thế nào để cho họ khỏi phải đau đớn. Cần
phải giải thoát họ và tự giải thoát bản thân mình khỏi những đau khổ ấy.
“Sung sướng biết bao và đơn giản biết bao, - ông nghĩ. – Còn cơn đau? –
ông tự hỏi. – Nó đâu rồi? Ô kìa, cơn đau, mày ở đâu?”
Ông bắt đầu chăm chú lắng nghe.
“A, nó đây rồi. Thôi được, cứ đau đi”.
“Còn cái chết? Nó đâu rồi?”
Ông tìm nỗi sợ chết quên thuộc trước đây của mình và không thấy nó. Cái
chết ở đâu? Cái chết là thế nào? Chẳng có nỗi sợ nào cả, vì ngay cả cái chết
cũng chẳng có.
Thay thế cho cái chết là ánh sáng.
