Một trận gió đưa xiêu ngã cỏ
Hơn thua chưa quyết đó cùng đây.
Ý chí rắn rỏi, ông cương quyết tranh đấu đến cùng. Dưới mắt ông, phe
phái Tôn Thọ Tường như không có, và ông cho đó là cái nhục của dân tộc.
Từ lúc ông ngâm câu « Tan nhà cảm nỗi câu ly hận, cắt đất thương thay
cuộc giảng hòa », ông sống cuộc đời thanh bần ẩn dật. Nghe đâu có bậc sĩ
phu cao khí tiết, lập tức ông tìm đến giao du, cùng nhau hoạch định phương
chước cứu quốc. Nghe đâu có hào kiệt khởi nghĩa, ông nhiệt thành khích lệ.
Khi ông ở ẩn nơi Phong Điền (Phong Dinh), ông thường rong thuyền
câu, thinh thinh sông rộng trời cao dải tấm lòng u sầu, uất hận, đau nỗi quốc
phá gia vong :
« Xem hết nhơn tình rồi nghĩ nghị,
Thú vui chỉ có một thuyền câu. »
Hoặc :
« Người hỡi Nghiêm Lăng có biết chăng,
Lòng ta ý gã đố ai bằng ».
Thấy Đinh Sâm vùng lên kháng Pháp, giết vị Cai tổng Nguyễn Văn
Vĩnh, được dân chúng hưởng ứng, ông ủng hộ tinh thần ngay. Đến khi Đinh
Sâm dần dần hao mòn lực lượng mà thất cơ bại sự, ông than thở khôn cùng.
Tuổi càng già lòng ông càng đau đớn trước cảnh non nước bị đặt vào
guồng cai trị của ngoại bang. Tuy nhiên, ông vẫn tin tưởng ở tương lai đất
nước, tinh thần bất khuất của dân tộc, mong mỏi trời Nam đất Việt sẽ rực rỡ
màu xuân. Tâm sự ông hoàn toàn ký thác trong 10 bài cảm hoài, giãi tỏ
lòng cùng các thế hệ sau, muôn thu đồng vọng mãi.
Thi văn của cụ Cử Trị sáng tác rất nhiều, vì phạm vi quyển sách chúng
tôi đành giảm bớt, chỉ lược lại những bài đặc sắc có ý niệm văn tâm văn khí
để nói lên tấm lòng bất khuất.
