Trước đây ít năm, chỉ có Bắc Kỳ mới đặt Công sứ Pháp bên cạnh viên quan
Nam đầu tỉnh, nay ở Trung Kỳ cũng đặt. Hơn nữa Đồng Khánh còn bị ép ra
một tờ dụ: nguyện từ bỏ hoàn toàn những quyền hạn của Nam triều mà hiệp
ước Patơnôt để lại cho ít nhiều. Thế là Nam triều mất hết quyền nắm nội
vụ, ngoại giao, quân sự, Thương chính, và cũng không có quyền thu lập
ngân sách. Từ vua quan đến nhân viên đều do Pháp trả lương.
Thâu tóm việc hành chính, dân sư, Pônbe đặt các việc quân sự lên
hàng đầu. Ông đẩy mạnh việc lập các đội lính tập, mỗi đội do một võ quan
Pháp chỉ huy, giữ các đồn binh nhỏ. Các đồn quan trọng cũng do lính tập
coi giữ, nhưng có một phần lính Pháp làm nòng cốt. Những viên quan Nam
đầu tỉnh, đầu huyện đều được quyền nắm một số lính để hộ thân; quyền này
vừa qua bị Cuốcxi xóa bỏ. Quân Pháp được tập trung thành các binh đoàn,
mỗi binh đoàn khoảng một nghìn người, do một viên tướng hoặc quan năm
chỉ huy, làm nhiệm vụ lưu động đánh dẹp. Pônbe định như thế là do lúc này
phần lớn trung châu Bắc Kỳ, Pháp đã chiếm nhưng chưa bình định được.
Trung du và thượng du thì còn phải đánh chiếm.
Đến đất nước này chưa lâu, nhưng Pônbe đã thấy mệt mỏi. Có phần do
khí hậu nóng nực, có phần công việc quá nhiều khó khăn. Ông đang phải
chạm trán với một dân tộc có lịch sử hàng nghìn năm chống ngoại xâm
phương Bắc. Một dân tộc có Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi,
Quang Trung... Một dân tộc có nền văn hiến lâu dài. Càng nghĩ càng mệt
mỏi, ông ngả người trên chiếc ghế xếp đưa từ Pháp sang. Mắt ông nhắm lại
cho đầu óc bớt rối rắm.
Một lúc lâu, ông nhỏm dậy nhấp một li rượu sâm Kôrê để lấy lại sức,
rồi ghi vào cacnê mấy việc chợt nghĩ ra: - Lập viện Hàn lâm văn học để tập
hợp các văn thân, sĩ phu. - Đặt ba giải thưởng (1.000, 800, 200 đồng), cho
những ai biên soạn các tập sách nói về địa dư, phong tục, sản vật nước
Nam.
