Chú thích:
[1] Sử gia Trần Trọng Kim giải thích: Nhân vì mùa tháng năm ấy (1854) ở
vùng tỉnh Bắc Ninh và Sơn Tây có nhiều châu chấu ra phá hại mất cả mùa
màng, rồi đến cuối năm lại có giặc ấy, cho nên người thời bấy giờ gọi là
giặc châu chấu (Việt Nam sử lược, tr. 501).
[2] Năm Cao Bá Quát rời kinh nhận chức Giáo thụ ghi theo thi sĩ Xuân
Diệu (tr. 13). Nguyễn Lộc trong Từ điển văn học ghi năm 1852 (bộ mới, tr.
209). Phạm Thế Ngũ ghi 1854 (tr. 445). Thái Vũ (tr. 142) và Nguyễn Anh
(tr. 272) đều ghi năm 1950. Tuy nhiên, căn cứ lời chua ghi cuối bài Thương
Sơn công thi tập hậu tự, thì năm 1950 Cao Bá Quát vẫn còn làm quan ở
Huế, nên ở đây tạm ghi theo Xuân Diệu.
[3] Trong Trần tình văn của Cao Bá Nhạ có đoạn: “Chú tôi (tức Cao Bá
Quát) cậy tài càn rỡ, vốn tính ngông cuồng, thường bè bạn với bọn rượu
chè, kết giao với con buôn, tiếng là ở nhà nuôi mẹ, nhưng thật ra đạo thần
tôn vẫn còn thiếu sót. Vả lại túng thiếu đâm ra liều, xoay ra lối kinh doanh
trục lợi. Bạn bè khuyên răn thì cãi lại, anh (tức Cao Bá Đạt) ngăn bảo thì xé
cả thư. Cho nên bạn bè vì thế mà tuyệt giao, gia đình vì thế mà sinh bất
mục” . Tuy nhiên, qua cuộc đời và số thơ văn còn sót lại của Cao Bá Quát,
thì không thấy con người ông có gì tệ bạc như cháu ông đã viết. Xem chi
tiết ở trang Cao Bá Quát.
[4] Tương truyền, một hôm Cao Bá Quát ngồi uống rượu với Tùng Thiện
Vương, thì có Nguyễn Bá Nghi đến vái chào trước khi trở ra Bắc. Họ Cao
không những không lui ra chỗ khác, mà sau đó còn nói rằng "Nguyễn Bá
Nghi chẳng biết chính sự thế nào, chứ văn thì còn dốt lắm". Nghe được,
ông Nghi đâm ra thù họ Cao (lược theo sách Bản triều bạn nghịch liệt
truyện của Kiều Oánh Mậu). Cùng quan điểm này có nhà sử học Phạm Văn
Sơn và nhà văn chuyên viết tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật (Cái án
Cao Bá Quát đăng trên tạp chí Bông Lúa. Theo Phạm Văn Sơn, tr. 158).
Sách tham khảo:
-Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược. Nxb Tân Việt, Sài Gòn, 1968.
-Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên (quyển 5, tập thượng). Tủ sách sử học
