Chương thứ tám
1.
Vì hai cha con tôi trò chuyện suốt buổi tối hôm ấy đến tận khuya, tôi
không ghi lại mọi lời nói, mà chỉ kể điều gì cuối cùng đã lý giải cho tôi
hiểu một điều bí ẩn trong cuộc đời ông.
Xin bắt đầu từ một điều hiển nhiên đối với tôi, ấy là ông yêu mẹ tôi,
cho nên nếu ông từ bỏ mẹ tôi đi ra nước ngoài, thì tất nhiên là vì ông quá
buồn chán hoặc vì lẽ gì đó, điều thường xảy ra với tất cả mọi người trên thế
gian và bao giờ cũng khó giải thích. Ở nước ngoài, sau một thời gian dài,
ông đột nhiên phải lòng mẹ tôi khi vắng mặt, nghĩa là ông yêu trong tâm
tưởng, và ông sai người đi đón mẹ tôi. Người ta có lẽ sẽ bảo “dửng mỡ”,
nhưng tôi nghĩ khác: theo tôi, điều này thể hiện toàn bộ sự nghiêm túc
trong một đời người, tuy rõ ràng có phần vô dụng. Nhưng tôi thề rằng hiển
nhiên tôi đặt nỗi buồn châu Âu của ông không chỉ ngang hàng, mà còn cao
hơn hẳn mọi hoạt động thực tiễn hiện đại xây dựng đường xe lửa. Tình yêu
nhân loại của ông, tôi công nhận là một tình cảm chân thành và sâu sắc,
không chút xảo thuật, còn tình yêu của ông đối với mẹ tôi là một cái gì
không thể phủ định, dù có thể nó hơi huyễn hoặc. Ở nước ngoài, trong “nỗi
buồn và hạnh phúc”, và tôi nói thêm, trong cảnh cô đơn hoàn toàn (điều đặc
biệt này về sau tôi được biết qua lời dì Prutkova), ông bỗng nhớ đến mẹ tôi,
- và chính là nhớ đến “hai gò má lõm” của bà, liền sai người đi đón bà. Ông
nói:
- Anh bạn ơi, ba chợt nhận thức rằng việc ba phục vụ tư tưởng hoàn
toàn không giải phóng ba, một sinh vật có lý trí - đạo đức khỏi cái nghĩa vụ
trong phần đời còn lại làm cho dù chỉ một người được hạnh phúc.
Tôi ngơ ngác hỏi:
