- Không lẽ cái tư tưởng sách vở ấy lại là nguyên nhân của mọi việc?
- Đấy không phải là tư tưởng sách vở. Mà cũng có thể không chừng.
Song ở đây kết hợp tất cả với nhau, vì ba vốn yêu mẹ con thật sự, chân
thành, không hề theo sách vở. Nếu không yêu như thế, ba đã chẳng sai
người đi đón mẹ con, mà sẽ “đem lại hạnh phúc” cho một phụ nữ Đức nào
đó. Nhất định phải làm cho một người được hạnh phúc thật sự trong đời
mình, ba coi đó là điều răn đối với mỗi con người phát triển, giống như ba
muốn đề ra điều luật hoặc nghĩa vụ với mỗi người đàn ông trong đời mình
phải trồng dù một cái cây trước tình trạng đồi trọc của nước Nga. Mà trồng
một cây thì ít, phải ra lệnh mỗi năm trồng một cây. Một con người phát
triển cao, mải theo đuổi mục đích cao cả, đôi khi quên biến những gì bức
thiết, trở nên nực cười, đỏng đảnh và lạnh lùng, thậm chí nói trắng ra là ngớ
ngẩn, và không chỉ trong cuộc sống thực tế, mà cuối cùng còn ngớ ngẩn cả
trong các luận thuyết. Như vậy, cái nghĩa vụ nắm bắt thực tiễn và làm cho
dù chỉ một người được hạnh phúc thật sự trong đời tựa hồ sẽ uốn nắn và
làm tươi mát bản thân con người tử tế. Như một thứ lí thuyết, cái đó rất nực
cười; nhưng nếu điều đó đi vào thực tế và biến thành tập tục, thì chẳng ngớ
ngẩn chút nào. Ba đã cảm nhận điều đó qua bản thân mình; ba vừa bắt đầu
phát triển tư tưởng về điều răn mới, tất nhiên thoạt tiên chỉ đùa thôi, - ba
liền hiểu ra toàn bộ mức độ tình yêu thầm kín của ba đối với mẹ con. Trước
đó ba hoàn toàn không hiểu rằng ba yêu mẹ con. Hồi đang sống với mẹ
con, ba chỉ vui chơi với mẹ con khi con còn xinh đẹp, sau đó thì ba giở quẻ.
Chỉ khi ở bên Đức, ba mới hiểu là ba yêu mẹ con. Bắt đầu từ hai gò má lõm
mà ba không bao giờ có thể nhớ lại, đôi khi ba nhìn thấy mà không hề có
cảm giác đau đớn thật sự chút nào. Có những hồi ức đau đớn, con ạ, nó làm
cho ta đau thật sự, chúng có ở hầu như mỗi người, chẳng qua người ta quên
chúng đó thôi. Nhưng về sau bỗng dưng nhớ lại, có khi chỉ một nét nào
đấy, thế rồi không sao quên đi được nữa. Ba bắt đầu nhớ lại hàng ngàn chi
tiết hồi chung sống với mẹ con; cuối cùng chúng tự dồn dập hiện về và gần
như hành hạ ba trong lúc ba chờ mẹ con. Khổ tâm nhất là hồi ức về thái độ
nhẫn nhục thường trực của mẹ con trước mặt ba, mẹ con luôn luôn cho rằng
