diệt được tôi hoặc làm cho tôi kinh ngạc. Tôi sống dai như đỉa. Tôi có thể
cảm nhận dễ dàng và cùng lúc hai cảm giác trái ngược - và tất nhiên không
phải do ý muốn của tôi. Song đồng thời tôi biết rằng cái đó không trung
thực, chủ yếu là vì quá khôn ngoan. Tôi đã sống đến ngót năm mươi tuổi
mà vẫn chưa biết sống đến thế là tốt hay không tốt. Dĩ nhiên tôi thích sống,
và điều đó toát ra từ việc làm; nhưng yêu cuộc sống như tôi thì không ra gì.
Gần đây bắt đầu một cái gì mới, những người như Kraft không thiết sống
nữa, họ tự sát. Rõ ràng là Kraft ngốc nghếch, còn chúng ta thì thông minh,
ở đây không thể kẻ hai đường song song, vấn đề vẫn bỏ ngỏ. Không lẽ trái
đất chỉ dành cho những người như chúng ta? Chắc thế, nhưng ý tưởng ấy
quá buồn. Trong khi vấn đề thì vẫn bỏ ngỏ.
Ông nói, giọng đượm buồn, và tôi không biết ông có chân thành hay
không. Ở ông bao giờ cũng có một cái gì đó mà ông không muốn bộc lộ ra
hết.
4.
Tôi dồn dập đặt câu hỏi với ông, ông luôn luôn sẵn sàng trả lời tôi một
cách thẳng thắn, nhưng cuối cùng bao giờ ông cũng qui về những câu danh
ngôn chung nhất, thành thử thực ra chẳng có được kết luận nào cả. Trong
khi các câu hỏi ấy dằn vặt tôi suốt đời, thú thật, hồi ở Mạc Tư Khoa tôi đã
gác chúng lại, chờ khi gặp ông ở Peterburg sẽ giải quyết. Tôi thậm chí
tuyên bố với ông như vậy, ông không cười, ngược lại, tôi nhớ, ông bắt tay
tôi. Qua các vấn đề chính trị và xã hội chung nhất, tôi chẳng rút ra được
điều gì ở ông; trong khi, do ý tưởng của tôi, các vấn đề ấy ngày càng làm
cho tôi lo lắng, về những người như Dergachev, một lần tôi nghe ông nhận
xét, rằng “họ thấp hơn mọi sự phê phán”, nhưng đồng thời ông lại nói thêm
rất lạ, rằng ông “dành cho mình cái quyền không coi trọng ý nghĩa những
quan điểm của mình”, về vấn đề các quốc gia đương đại và thế giới chấm
dứt như thế nào, thế giới xã hội sẽ được đổi mới ra sao, ông lờ đi rất lâu,
song rốt cuộc tôi cũng moi được từ ông mấy lời:
