CHÍNH THỂ ĐẠI DIỆN - Trang 274

xã hội cho các công dân đòi hỏi rằng, họ phải được để cho tự mình trông
nom những chuyện ấy theo sự hiểu biết của chính họ, dù sự hiểu biết ấy có
không hoàn hảo đến đâu đi nữa. Có thể đáp lại rằng, việc giáo dục công dân
không phải là chuyện duy nhất phải được xem xét; chính thể và chính
quyền không tồn tại chỉ vì riêng một điều đó, dù điều đó có tầm quan trọng
lớn. Tuy nhiên sự phản đối bộc lộ một sự hiểu biết rất không hoàn hảo về
chức năng của các thiết chế nhân dân trong vai trò phương tiện huấn luyện
chính trị. Chỉ là một sự giáo dục yếu kém, nếu kết hợp sự ngu dốt với sự
ngu dốt và rồi để mặc họ, nếu họ quan tâm đến tri thức, thì tự mò mẫm tìm
đường đến nó không ai giúp đỡ, nếu họ không quan tâm đến tri thức, thì sẽ
làm với sự thiếu hiểu biết. Cái cần phải có là những phương tiện để khiến
cho sự ngu dốt tự ý thức được mình ngu dốt, và có khả năng hưởng lợi ích
bằng tri thức; tập cho các đầu óc vốn chỉ biết hành động theo lề thói hằng
ngày làm quen với giá trị của các nguyên tắc: dạy cho họ biết so sánh các
kiểu cách hành động khác nhau, và dùng lý trí để học nhận biết được cái tốt
nhất. Khi chúng ta mong muốn có được một trường học tốt, chúng ta không
được bỏ qua người thầy. Nhận xét cổ xưa “thầy giáo thế nào thì trường học
thế ấy” vẫn là đúng cho việc dạy dỗ gián tiếp cho những người lớn làm
việc công cộng, giống như dạy dỗ thanh niên trong các học viện hàn lâm và
các trường cao đẳng. Một chính phủ toan tính ôm đồm làm mọi thứ thì thực
có thể so sánh được với người thầy mà ông Charles de Rémusat đã mô tả,
cái ông thầy làm hết mọi bài tập cho học trò; ông thầy ấy có thể rất được
lòng các học trò, nhưng ông ta dạy chúng chẳng được bao nhiêu. Mặt khác,
một chính phủ tự mình chẳng làm một điều gì mà bất cứ ai cũng có khả
năng làm được, cũng chẳng chỉ dẫn cho một ai biết làm điều gì đó theo
cách thức nào, thì chính phủ ấy cũng giống như một trường học không có
thầy dạy, mà chỉ có cô học trò làm thầy giáo, là những người bản thân họ
chưa hề được dạy dỗ bao giờ.