lý thuyết chính thể, mà đến nay, sau khi trải qua mọi may rủi trong quá
trình khái quát hóa, đang đánh thức đời sống chính trị tại các quốc gia châu
Âu. Đó chính là số phận của sự cai quản Công ty Đông Ấn, đã kiến nghị
được cái lý thuyết xác thực về sự cai trị một nước phụ thuộc bán khai bởi
một nước văn minh, và sau khi đã làm điều đó rồi thì bị diệt vong. Hẳn đó
sẽ là một vận mệnh dị thường, nếu như, sau hai hay nhiều thế hệ qua đi, mà
cái kết quả có tính chất ước đoán này vẫn là cái thành quả duy nhất còn lại
của uy thế nước ta tại Ấn Độ; nếu hậu thế sẽ nói về chúng ta, rằng đã tình
cờ gặp được những xếp đặt tốt hơn những xếp đặt mà sự minh triết từ xưa
tới nay của chúng ta đã nghĩ ra được, thì điều ích lợi đầu tiên chúng ta làm
được từ lý trí được thức tỉnh, ấy là phá hủy những lý thuyết đó và cho phép
bỏ đi cái tốt đang trong tiến trình thực hiện và vứt bỏ nó hoàn toàn vì sự
xuẩn ngốc của những nguyên lý mà nó phụ thuộc vào. Di meliora
: nếu
cái định mệnh thật đáng thẹn cho nước Anh và cho nền văn minh có thể
được ngăn chặn lại, thì việc này phải nhờ vào những khái niệm chính trị
rộng rãi hơn nhiều so với sự thực hành thuần túy kiểu Anh hay kiểu châu
Âu có thể cung cấp và phải nhờ vào một sự nghiên cứu kinh nghiệm Ấn Độ
cùng với các điều kiện của việc cai trị Ấn Độ một cách sâu sắc hơn nhiều,
so với sự nghiên cứu mà cả các chính sách nước Anh lẫn những người cung
cấp ý kiến cho công chúng Anh, từ trước tới nay đã tỏ ra có mong muốn
nào đó định làm.
