cho tất cả những người đã góp sức vào việc săn thú.
Nhưng hàng nghìn năm đã trôi qua! Những ngôi nhà thực sự đã thay thế
cho những túp lều cổ xưa bằng cành cây; những công cụ bằng đá và bằng
xương đã nhường chỗ cho những đồ dùng bằng kim loại.
Người ta đã tập trồng trọt, trước hết bằng cuốc, sau thì dùng cày. Người ta
đã nuôi dạy thuần thục bò, ngựa và cừu. Tiếng búa đập trên đe đã vang lên
trong các lò rèn, và các bàn xoay đã hoạt động trong xưởng làm đồ gốm.
Sự phân công lao động đã xuất hiện: người thợ rèn không cần phải tự cày
mảnh ruộng của mình nữa: anh có thể đổi rìu và liềm lấy lúa mì; người cày
ruộng không phải chăn cừu nữa: anh ta có thể đem lúa đổi lấy số len cần
thiết.
Thế là từng đoàn thuyền, đoàn tàu chở đầy lúa mì, vải vóc, sắt và đồ gồm,
bắt đầu ngược xuôi trên các dòng sông, giữa các khu vực đông người. Những
người lái buôn, chủ của đoàn thuyền đó, nhiều khi biến thành kẻ cướp: họ sẵn
sàng khi thì trao đổi hàng một cách lương thiện, khi thì dùng vũ lực ăn cướp
trắng trợn.
Trước kia mọi người đều cùng khổ như nhau, không phân biệt giàu
nghèo.
Bây giờ, những bức tường thành cao bao bọc xung quanh nhà ở của người
giàu đã mọc sừng sững trên các ngọn đồi, lấn át hẳn các túp lều lụp xụp của
người nghèo. Trong kho của các nhà giàu ních đầy lương thực. Và tài sản của
họ mỗi năm lại sinh sôi nẩy nở thêm ra.
Họ dần dần chiếm lấy toàn bộ quyền hành và ngày càng áp bức người
nghèo một cách hà khắc hơn. Gặp khi túng thiếu, dân nghèo phải ngửa tay
xin nhà giàu giúp đỡ cho vay mượn. Thế là món nợ vay cho qua cơn túng đói
đó lại thường đòi hỏi nhiều năm lao động cực nhọc mới trang trải hết.
Người ta bắt đầu nô dịch hóa lẫn nhau, không phải chỉ bằng con đường
cho vay mượn mà còn bằng con đường chiến tranh nữa; những kẻ thua trận bị
bắt làm tù binh và biến thành nô lệ.
