VIII
Điểm đồng thuận quan trọng cuối cùng giữa Hegel và Comte mà tôi sẽ
đề cập đến hoàn toàn chỉ là một hệ quả của duy sử luận. Nhưng vì nó có
quá nhiều ảnh hưởng độc lập nên tôi phải bàn riêng về nó. Đó là chủ nghĩa
tương đối về đạo đức có tính triệt để của họ (thorough moral relativism).
Nghĩa là, họ xác tín rằng: hoặc tất cả mọi quy tắc đạo đức đều có thể chấp
nhận được tùy theo hoàn cảnh hay thời điểm, hoặc chỉ những quy tắc đúng
đắn mới có thể được chấp nhận công khai; và không phải lúc nào chúng ta
cũng biết rõ họ khẳng định điều nào trong hai điều này. Ý tưởng này tất
nhiên chỉ đơn thuần là một ứng dụng của quyết định luận lịch sử, của niềm
tin rằng chúng ta có thể giải thích cặn kẽ vì sao con người ở các thời đại
khác nhau lại tin vào những điều mà trên thực tế họ đã tin. Sự am hiểu giả
tạo này về việc tư tưởng của con người được định hình như thế nào ngụ ý
rằng nó xác nhận chúng ta có thể biết được con người sẽ phải tin vào điều
gì trong những hoàn cảnh nhất định nào đó, và chúng ta có thể loại bỏ tất cả
các quy tắc đạo đức không thể biện giải vì chúng không hợp lí hoặc không
phù hợp.
Về điểm này, duy sử luận thể hiện hết sức rõ ràng đặc tính duy lí hay duy
trí tuệ của nó: bởi vì chúng ta có thể hiểu được các yếu tố xác định toàn bộ
tiến trình lịch sử, nên chỉ những lực lượng mà chúng ta hiểu được đầy đủ
mới có thể tham gia vào tiến trình này. Thái độ của Comte về vấn đề này
thật ra không khác nhiều so với phát biểu của Hegel, rằng tất cả những gì
có thực đều hữu lí và tất cả những gì hữu lí đều có thực - chỉ khác là thay vì
nói “hữu lí” Comte lại nói là “tất yếu lịch sử” và vì thế “hợp lí” (justified).
Theo nghĩa này, đối với ông mọi thứ đều hợp lí trong thời đại của nó, chiếm
hữu nô lệ và sự tàn bạo, mê tín dị đoan và sự không dung thứ, bởi vì - điều
này ông không nói ra nhưng được ngụ ý trong lập luận của ông - không có
